Düzən meşələri
Azərbaycanın düzən meşələrinə bir-birindən kəsgin fərqlənən quru və rütubətli subtropik iqlim şəraitində rast gəlinir. Ona görə də bu meşələr müxtəlif ağac və kol cinslərindən təşkil olunmuşdur. Düzən meşələri respublikanın meşə ilə örtülü sahəsinin 10%-ni təşkil edir. Respublikamızın düzən meşələrinin aşağıdakı təsnifatını təklif edirik:
- Rütubətli subtropik düzən meşələr (Lənkəran ovalığı);
- Yarımrütubətli subtropik düzən meşələr (Qanıx - Əyriçay vadisi);
- Dəniz iqlimi şəraitində düzən meşələr (Samur-Dəvəçi ovalığı);
- Quru iqlim şəraitində düzən meşələr (Kür-Araz düzənliyi);
- Tuqay meşələri.
Lənkəran ovalığının spesifik rütubətli iqlimi və ərazisinin buzlaşmaya məruz qalmaması burada bir çox istisevər qədim relikt ağac və kol bitki növlərinin qalmasına imkan yaratmışdır. Dendroflorasının zənginliyinə görə Lənkəran ovalığı (Talış) Qafqazda birinci yeri tutub, özündə 150-dən artıq ağac və kol növü cəmləşdirir, onların 36-sı endem növü olub, təbii halda yalnız bu ərazidə bitir. Talışın üçüncü dövrə aid olan əsas ağac və kol növlərindən ipək, yaxud Lənkəran akasiyası, dəmirağac, azatağac, şabalıdyarpaq palıd (lat. Qucras castaneifolia), xəzər lələyi, hirkan pırkalı (İlex Hyrcana Arxivləşdirilib 2017-01-16 at the Wayback Machine), ürəkyarpaq qızılağac (lat. Alnussubcordata) və s. göstərmək olar. Hələ yaxın keçmişdə Lənkəran ovalığının əsas landşaft tipi meşə örtüyü olmuşdur.Əlverişli iqlim və münbit torpaq şəraiti ilə fərqlənən Lənkəran ovalığı əhalinin sıx məskunlaşmasına imkan yaratmışdır. Özlərinə yaşayış yerləri və əkin sahələri əldə etmək məqsədilə meşələr yox edilmişdir. Hazırda isə düzən meşələri çox kiçik sahə tutub yalnız Hirkan Milli Parkında və kənd qəbristanlıqlarında, türbələrdə qorunub saxlanılır. Akademik Həsən Əliyev Talış meşələrinin müasir acınacaqlı vəziyyəti haqqında yazırdı: «Talış meşələrinin qorunması barədə xoş söz demək olmaz. Talış meşələri əsrlər boyu Xəzərin rütubətini özündə toplayıb respublikanın subtropik zonasına həyat vermiş və rütubətin artığını yenə də Xəzərə qaytarmışdır. Lakin meşələrin getdikcə azalması, seyrəkləşməsi onun əvəlki vəziyyətini itirəcəkdir». Lənkəran ovalığının əsas müasir landşaftı bir-birinə yaxın yerləşən yaşayış məntəqələrilə vəhdət təşkil edən mədəni (antropogen) landşaftlardır. Ovalıqda 100 m enində (Cəlilabaddan başlayaraq Astara rayonu daxil olmaqla) salınan dövlət meşə zolaqlarında yalnız şabalıdyarpaq palıddan istifadə olunmuşdur. Magistral şose və kənd yolları boyu salınan yaşıl zolaqlarda həmişəyaşıl və əsasən yarpağı tökülən ağac cinslərindən istifadə olunmuşdur. Sitrus və kənd təsərrüfatı bitkiləri sahələrində ayrı-ayrı meşə zolaqları da salınmışdır. Xanbulançay su anbarından sitrus və çay bitkilərinin sahələrini suvarmaq məqsədilə su kanalları çəkilmişdir. Beləliklə Lənkəran ovalığının təbii landşaftı kökündən dəyişmişdir.
Qanıx-Əyriçay vadisi meşələri
redaktəQanıx-Əyriçay vadisi hələ üçüncü dövr ərəfəsində başdan—başa Kolxida – Hirkan tipli meşələrilə[1] örtülü olmuşdur. Sonralar iqlimin dəfələrlə kəsgin dəyişməsi nəticəsində yeni meşə tipi landşaftları əmələ gəlmişdir. Hələ yaxın keçmişə qədər Qanıx- Əyriçay vadisində əsasən meşə landşaftı üstünlük təşkil etmişdir. Bizim dövrümüzə bu meşələrdən ayrı-ayrı kiçik sahələr - 52 min ha sahədə gəlib çatmışdır. Hazırda relyefin nisbətən hündür yerlərində uzunsaplaq palıd meşələri qrupları müşahidə olunur. Vadinin cənub hissəsində, qrunt suyunun səthə yaxın olan yerlərində qızılağac və üçüncü dövrün relikti qanadmeyvə yalanqoz (lat. Pterocarya pterocarpa) qrupları bitir. Qəbələ rayonunda Çuxur-Qəbələ kəndindən bir km şimal istiqamətində üçüncü dövrün digər relikti - dəmirağac qrupu (14ədəd) yalanqoz, qızılağac və ağyarpaq qovağın (lat. Populus hybrida) çətri altında ikinci yarusu tutur. İsmayıllı qoruğu ərazisində Əyriçayın sağ qolu olan Axoxçayın qolları hövzəsində sahədə şabalıdyarpaq palıd meşəliyi bitir. Qanıx–Əyriçay vadisində bir-birinə yaxın yerləşən yaşayış məntəqələri, yolların salınması və insanın müxtəlif istiqamətli təsərrüfat fəaliyyəti nəticəsində meşə örtüyünün yerində müxtəlif antropogen landşaft tipləri yaranmışdır. Vadidə düzən və çayqırağı meşə «ləkələri» tez-tez kənd təsərrüfatı sahələrinə (tütün, taxıl sahələri, meyvə, qoz, fındıq, şabalıd bağlavrı ) yaşayış məntəqələri ilə əvəz olunur. Qeyd etmək lazımdır ki, Qanıx – Əyriçay vadisində hazırda mövcud olan təbii və süni salınmış meşələrin sahəsi azlıq təşkil edir. Odur ki, burada yeni meşə zolaqlarının salınması vacibdir. Bu zolaqlarda qərzəkli ağac cinslərinin (qoz, şabalıd,pekan,fındıq) üstünlük təşkil etməsi məqsədəuyğundur. Bununla yanaşı vadi ərazisində indiyə kimi qalan düzən meşələri də ciddi qorunmalıdır.
Samur Dəvəçi ovalığı (Yalama) meşələri
redaktəXəzər dənizi boyu dar zolaq şəklində uzanır. Burada meşə qurşağı dəniz səthindən 500 m-ə qədər çatır. Lakin düzənliyin əsas ərazisində keçmiş meşə örtüyünün yerində hazırda mədəni (antropogen) landşaft tipləri üstünlük təşkil edir. Düzənlikdə meşəlik cəmi 15 min ha sahədə qalmışdır. Bu meşələrdə əsas ağac cinsləri Qafqaz vələsi (lat. Carpinus Caucasica), uzunsaplaq palıd (lat. Q. longipes) və iberiya palıdıdır, onlara tək-tək qıvrımyarpaq palıd və tüklü palıd da qarışır, relyefin çörək yerlərində rütubətli bitmə şəraitində ağyarpaq qovaq meşələri bitir. Düzənliyi kəsib keçən xırda çayların qırağında qızılağac və söyüd meşələri bitir. Meşəliyin tərkibinə qarağac (lat. Ulmus), gözəl ağcaqayın (lat. Acer laetum), çöl ağcaqayını (lat. A. campestre) da qarışır. Samur-Dəvəçi ovalığı meşəsi kurort meşəsi qrupuna aid edildiyinə baxmayaraq uzunmüddətli insanın təsərrüfat fəaliyyəti (ağacların kəsilməsi, mal-qara otarılması) üzündən ilkin meşə örtüyü pozulmuş və seyrəlmişdir. Meşələrin[2] sanitar vəziyyəti də qeyri qənaətbəxşdir. Orada geniş miqyasda yayılan ziyanvericilər və xəstəliklər böyük sahələrdə palıd və qarağac meşələrinin qurumasına səbəb olmuşdur. Samur-Dəvəçi ovalığında meşə sahələrinin azlığı və onların qeyri qənaətbəxş vəziyyəti mövcud meşələrin mühafizəsi işini gücləndirmək , yeni tarlaqoruyucu və kanalboyu irriqasiya meşə zolaqlarının salınması tələbini irəli sürür.
Quru bitmə şəraitində düzən meşələri
redaktəVaxtilə Kürqırağı tuqay meşələri Qarabağ düzündə geniş zolaq yaradaraq Bərdə şəhərinə (Xan meşəsi), onun kəndlərinə qədər uzanırmış. Qarabağ düzündə meşə qalıqlarına bozqır və yarımsəhra bitkiləri fonunda çox kiçik «ləkələr» şəklində rast gəlinir. Bu meşələr[3] Kür çayından xeyli aralıda yerləşib onun su rejimi ilə heç bir əlaqəsi yoxdur. Burada yarımsəhra iqlimi şəraitində meşənin əmələ gəlməsi, səthə yaxın yerləşən qrunt sularının və yerin səthinə çıxan kəhrizlərin təsiri nəticəsində ərazinin əlverişli hidroloji rejimə malik olması ilə əlaqədardır. Respublikamızda ən xarakterik saqqızağac meşəliyi Qarabağ düzündə olub «Sultanbud» meşəsi adı ilə məşhurdur. Bu meşəliyin sahəsi 2 min hektara yaxın olub, Bərdə və Ağdam rayonları ərazisində yerləşmişdir. «Sultanbud» meşəsində əsas ağac cinsi saqqızağac və uzunsaplaq palıd hesab olunur. Meşə altında murdarça (lat. Rhamnus), yemişan (lat. Crataegus), qaratikan kolları bitir. Vaxtilə saqqızağac və palıd meşələri Qarabağ və Mil düzlərində geniş sahələr tuturmuş.
Tuqay meşələri
redaktəAzərbaycanın tuqay meşələrinə bir çox düzən çayları ətrafında rast gəlmək olar. Lakin onun əsas ərazisi Kür çayının, Araz çayının payına düşür. Tarixi meteriallar və tədqiqat işlərimizlə müəyyən edilmişdir ki, tuqay meşələri XVIII əsrin ortalarına kimi Kür çayı boyu Xəzər dənizinə kimi geniş zolaqlar təşkil edirmiş. Lakin sonralar kənd təsərrüfatı sahələri və yaşayış məntəqələri altında istifadə etmək məqsədilə tuqay meşələrinin sahəsi kəskin azalmışdır. Həsənbəy Zərdabi qeyd etmişdir ki, öz dövründən 50 -60 il əvvəl Kür çayı sahilləri bütün axarı boyu meşə ilə örtülü olmuşdur. A.A.Qrosheym (1920,1932) yaxşı vəziyyətdə olan tuqay meşələrini Şirvan şəhəri yaxınlığında və ondan yuxarı ərazilərdə təsvir edirdi. Təəssüflər olsun ki, apardığımız tədqiqatlar göstərdi ki, Şirvan şəhəri yanında Kür qırağında yalnız bir – neçə ədəd qurumaqda olan qovaq ağacı qalmışdır.