Düzən meşələri

Azər­bay­ca­nın dü­zən me­şə­lə­ri­nə bir-bi­rin­dən kəs­gin fərq­lə­nən qu­ru və rü­tu­bət­li sub­tro­pik iq­lim şə­ra­i­tin­də rast gə­li­nir. Ona gö­rə də bu me­şə­lər müx­tə­lif ağac və kol cins­lə­rin­dən təş­kil olun­muş­dur. Dü­zən me­şə­lə­ri res­pub­li­ka­nın me­şə ilə ör­tü­lü sa­hə­si­nin 10%-ni təş­kil edir. Res­pub­li­ka­mı­zın dü­zən me­şə­lə­ri­nin aşa­ğı­da­kı təs­ni­fa­tı­nı tək­lif  edi­rik:

1. Rü­tu­bət­li sub­tro­pik dü­zən me­şə­lər (Lən­kə­ran ova­lı­ğı);
2. Ya­rım­rü­tu­bət­li sub­tro­pik dü­zən me­şə­lər (Qa­nıx - Əyriçay va­di­si);
3. Də­niz iq­li­mi şə­ra­i­tin­də dü­zən me­şə­lər (Sa­mur-Də­və­çi ova­lı­ğı);
4. Qu­ru iq­lim şə­ra­i­tin­də dü­zən me­şə­lər (Kür-Araz dü­zən­li­yi);
5. Tu­qay me­şə­lə­ri.

Lənkəran ovalığı meşələri

Lən­kə­ran ova­lı­ğı­nın spe­si­fik rü­tu­bət­li iq­li­mi və əra­zi­si­nin buz­laş­ma­ya mə­ruz qal­ma­ma­sı bu­ra­da bir çox is­ti­se­vər qə­dim re­likt ağac və kol bit­ki növ­lə­ri­nin qal­ma­sı­na im­kan ya­rat­mış­dır. Den­drof­lo­ra­sı­nın zən­gin­li­yi­nə gö­rə Lən­kə­ran ova­lı­ğı (Ta­lış) Qaf­qaz­da bi­rin­ci ye­ri tu­tub, özün­də 150-dən ar­tıq ağac və kol nö­vü cəm­ləş­di­rir, on­la­rın 36-sı en­dem nö­vü olub, tə­bii hal­da yal­nız bu əra­zi­də bi­tir. Ta­lı­şın üçün­cü döv­rə a­id olan əsas ağac və kol növ­lə­rin­dən ipək, ya­xud Lən­kə­ran aka­si­ya­sı, də­mi­ra­ğac, aza­ta­ğac, şa­ba­lıd­yar­paq pa­lıd (lat. Qucras castaneifolia), xə­zər lə­lə­yi, hir­kan pır­ka­lı (İlex Hyrcana Arxivləşdirilib 2017-01-16 at the Wayback Machine), ürək­yar­paq qı­zı­la­ğac (lat. Alnussubcordata) və s. gös­tər­mək olar. Hə­lə ya­xın keç­miş­də Lən­kə­ran ova­lı­ğı­nın əsas land­şaft ti­pi me­şə ör­tü­yü ol­muş­dur.Əlverişli  iqlim və  münbit  torpaq şəraiti  ilə  fərqlənən Lənkəran  ovalığı  əhalinin sıx  məskunlaşmasına  imkan yaratmışdır. Özlərinə  yaşayış  yerləri və  əkin  sahələri əldə  etmək  məqsədilə meşələr  yox  edilmişdir. Ha­zır­da isə dü­zən me­şə­lə­ri çox ki­çik sa­hə tu­tub yal­nız Hir­kan Milli Parkında və kənd qəb­ris­tan­lıq­la­rın­da, türbələrdə qo­ru­nub sax­la­nı­lır. Akademik Həsən Əliyev Talış meşələrinin müasir acınacaqlı və­ziy­yəti haqqında yazırdı: «Talış meşələrinin qorunması ba­rə­də xoş söz demək olmaz. Talış meşələri əsrlər boyu Xəzərin rü­tu­bə­tini özündə toplayıb respublikanın subtropik zonasına hə­yat vermiş və rütubətin artığını yenə də Xəzərə qay­tar­mış­dır. Lakin meşələrin getdikcə azalması, seyrəkləşməsi onun əvəlki vəziyyətini itirə­cəkdir». Lən­kə­ran ova­lı­ğı­nın əsas mü­a­sir land­şaf­tı bir-bi­ri­nə ya­xın yer­lə­şən ya­şa­yış mən­tə­qə­lə­ri­lə vəh­dət təş­kil edən mə­də­ni (an­tro­po­gen) land­şaft­lar­dır. Ovalıqda 100 m enində  (Cəlilabaddan  başlayaraq Astara rayonu daxil olmaqla) salınan  dövlət  meşə zolaqlarında  yalnız  şabalıdyarpaq palıddan  istifadə  olunmuşdur. Ma­gis­tral şo­se və kənd yol­la­rı bo­yu sa­lı­nan ya­şıl zo­laq­lar­da hə­mi­şə­ya­şıl və əsa­sən yar­pa­ğı tö­kü­lən ağac cins­lə­rin­dən is­ti­fa­də olun­muş­dur. Sit­rus və kənd tə­sər­rü­fa­tı bit­ki­lə­ri sa­hə­lə­rin­də ay­rı-ay­rı me­şə zo­laq­la­rı da sa­lın­mış­dır. Xanbulançay  su anbarından  sitrus  və  çay  bitkilərinin sahələrini  suvarmaq  məqsədilə su  kanalları  çəkilmişdir. Beləliklə  Lənkəran ovalığının  təbii  landşaftı kökündən  dəyişmişdir.

Qa­nıx-Əyriçay va­di­si me­şə­lə­ri

Qa­nıx-Əyriçay va­di­si hə­lə üçün­cü dövr ərəfəsində  başdan—başa Kolxida – Hirkan tipli me­şə­lə­ri­lə ör­tü­lü ol­muş­dur. Son­ra­lar iq­li­min də­fə­lər­lə kəs­gin də­yiş­mə­si nə­ti­cə­sin­də ye­ni me­şə ti­pi land­şaft­la­rı əmə­lə gəl­miş­dir. Hə­lə ya­xın keç­mi­şə qə­dər Qa­nıx- Əyriçay va­di­sin­də əsa­sən me­şə land­şaf­tı üs­tün­lük təş­kil et­miş­dir. Bi­zim döv­rü­mü­zə bu me­şə­lər­dən ay­rı-ay­rı ki­çik sa­hə­lər - 52 min ha sa­hə­də gə­lib çat­mış­dır. Ha­zır­da rel­ye­fin nis­bə­tən hün­dür yer­lə­rin­də uzun­sap­laq pa­lıd me­şə­lə­ri qrup­la­rı mü­şa­hi­də olu­nur. Va­di­nin cə­nub his­səsin­də, qrunt su­yu­nun sət­hə ya­xın olan yer­lə­rin­də qı­zı­la­ğac və üçün­cü döv­rün re­lik­ti qanadmeyvə ya­lan­qoz (lat. Pterocarya pterocarpa) qrup­la­rı bi­tir. Qə­bə­lə ra­yo­nun­da Çu­xur-Qə­bə­lə kən­din­dən bir km şi­mal is­ti­qa­mə­tin­də üçün­cü döv­rün di­gər re­lik­ti - də­mi­ra­ğac qru­pu (14ədəd) ya­lan­qoz, qı­zı­la­ğac və ağ­yar­paq qo­va­ğın (lat. Populus hybrida) çət­ri al­tın­da ikin­ci ya­ru­su tu­tur. İs­ma­yıl­lı qo­ru­ğu əra­zi­sin­də Əy­ri­ça­yın sağ qo­lu olan Axox­ça­yın qol­la­rı höv­zə­sin­də sa­hə­də şa­ba­lıd­yar­paq pa­lıd me­şə­li­yi bi­tir. Qanıx–Əyriçay  vadisində bir-birinə  yaxın  yerləşən yaşayış məntəqələri, yolların salınması  və  insanın müxtəlif  istiqamətli  təsərrüfat fəaliyyəti  nəticəsində  meşə örtüyünün  yerində  müxtəlif antropogen  landşaft  tipləri yaranmışdır. Vadidə  düzən və  çayqırağı  meşə «ləkələri» tez-tez kənd təsərrüfatı  sahələrinə  (tütün, taxıl sahələri, meyvə, qoz, fındıq, şabalıd bağlavrı ) yaşayış  məntəqələri ilə  əvəz olunur. Qeyd  etmək lazımdır  ki, Qanıx – Əyriçay vadisində hazırda mövcud olan təbii və  süni  salınmış  meşələrin sahəsi  azlıq  təşkil edir. Odur ki, burada yeni meşə zolaqlarının salınması vacibdir. Bu  zolaqlarda  qərzəkli ağac  cinslərinin  (qoz, şabalıd,pekan,fındıq)  üstünlük təşkil  etməsi məqsədəuyğundur. Bununla yanaşı vadi ərazisində indiyə kimi qalan düzən meşələri də ciddi qorunmalıdır.      

Sa­mur Də­və­çi ova­lı­ğı (Ya­la­ma) me­şə­lə­ri

Xə­zər də­ni­zi bo­yu dar zo­laq şək­lin­də uza­nır. Bu­ra­da me­şə qur­şa­ğı də­niz sət­hin­dən 500 m-ə qə­dər ça­tır. La­kin dü­zən­li­yin əsas əra­zi­sin­də keç­miş me­şə ör­tü­yü­nün ye­rin­də ha­zır­da mə­də­ni (an­tro­po­gen) land­şaft tip­lə­ri üs­tün­lük təş­kil edir. Dü­zən­lik­də me­şə­lik cə­mi 15 min ha sa­hə­də qal­mış­dır. Bu me­şə­lər­də əsas ağac cins­lə­ri Qafqaz vələsi (lat. Carpinus Caucasica), uzun­sap­laq palıd (lat. Q. longipes) və ibe­ri­ya pa­lı­dı­dır, on­la­ra tək-tək qıv­rım­yar­paq pa­lıd və tük­lü pa­lıd da qa­rı­şır, rel­ye­fin çö­rək yer­lə­rin­də rü­tu­bət­li bit­mə şə­ra­i­tin­də ağ­yar­paq qo­vaq me­şə­lə­ri bi­tir. Dü­zən­li­yi kə­sib ke­çən xır­da çay­la­rın qı­ra­ğın­da qı­zı­la­ğac və sö­yüd me­şə­lə­ri bi­tir. Me­şə­li­yin tər­ki­bi­nə qa­ra­ğac (lat. Ulmus), gö­zəl ağ­ca­qa­yın (lat. Acer laetum),  çöl ağ­ca­qa­yı­nı (lat. A. campestre) da qa­rı­şır. Sa­mur-Də­və­çi ovalığı me­şə­si ku­rort me­şə­si qru­pu­na a­id edil­di­yi­nə bax­ma­ya­raq uzun­müd­dət­li in­sa­nın tə­sər­rü­fat fə­a­liy­yə­ti (ağac­la­rın kə­sil­mə­si, mal-qa­ra ota­rıl­ma­sı) üzün­dən il­kin me­şə ör­tü­yü po­zul­muş və sey­rəl­miş­dir. Me­şə­lə­rin sa­ni­tar və­ziy­yə­ti də qey­ri qə­na­ət­bəxş­dir. Ora­da ge­niş miq­yas­da ya­yı­lan zi­yan­ve­ri­ci­lər və xəs­tə­lik­lər bö­yük sa­hə­lər­də pa­lıd və qa­ra­ğac me­şə­lə­ri­nin qu­ru­ma­sı­na sə­bəb ol­muş­dur. Samur-Dəvəçi  ovalığında meşə  sahələrinin  azlığı və  onların  qeyri qənaətbəxş  vəziyyəti  mövcud meşələrin mühafizəsi  işini  gücləndirmək , yeni  tarlaqoruyucu və  kanalboyu  irriqasiya meşə  zolaqlarının  salınması tələbini  irəli  sürür. 

Qu­ru bit­mə şə­ra­i­tin­də dü­zən me­şə­ləri

Vax­ti­lə Kür­qı­ra­ğı tu­qay me­şə­lə­ri Qa­ra­bağ dü­zün­də ge­niş zo­laq ya­ra­da­raq Bər­də şə­hə­ri­nə (Xan me­şə­si), onun kənd­lə­ri­nə qə­dər uza­nır­mış.  Qa­ra­bağ dü­zün­də me­şə qa­lıq­la­rı­na boz­qır və ya­rım­səh­ra bit­ki­lə­ri fo­nun­da çox ki­çik «lə­kə­lər» şək­lin­də rast gə­li­nir. Bu me­şə­lər Kür ça­yın­dan xey­li ara­lı­da yer­lə­şib onun su re­ji­mi ilə heç bir əla­qə­si yox­dur. Bu­ra­da ya­rım­səh­ra iq­li­mi şə­ra­i­tin­də me­şə­nin əmə­lə gəl­mə­si, sət­hə ya­xın yer­lə­şən qrunt su­la­rı­nın və ye­rin sət­hi­nə çı­xan kəh­riz­lə­rin tə­si­ri nə­ti­cə­sin­də əra­zi­nin əl­ve­riş­li hid­ro­lo­ji re­ji­mə ma­lik ol­ma­sı ilə əla­qə­dar­dır. Res­pub­li­ka­mız­da ən xa­rak­te­rik saq­qı­za­ğac me­şə­li­yi Qa­ra­bağ dü­zün­də olub «Sul­tan­bud» me­şə­si adı ilə məş­hur­dur. Bu me­şə­li­yin sa­hə­si 2 min hek­ta­ra ya­xın olub, Bər­də və Ağ­dam ra­yon­la­rı əra­zi­sin­də yer­ləş­miş­dir. «Sul­tan­bud» me­şə­sin­də əsas ağac cin­si saq­qızağac və uzun­sap­laq pa­lıd he­sab olu­nur. Me­şə al­tın­da mur­dar­ça (lat. Rhamnus), ye­mi­şan (lat. Crataegus), qa­ra­ti­kan kol­la­rı bi­tir. Vax­ti­lə saq­qı­za­ğac və pa­lıd me­şə­lə­ri Qa­ra­bağ və Mil düz­lə­rin­də ge­niş sa­hə­lər tu­tur­muş.

Tu­qay me­şə­lə­ri

Azər­bay­ca­nın tu­qay me­şə­lə­ri­nə bir çox dü­zən çay­la­rı ət­ra­fın­da rast gəl­mək olar. La­kin onun əsas əra­zi­si Kür ça­yı­nın, Araz ça­yı­nın pa­yı­na dü­şür. Ta­ri­xi me­te­ri­al­lar və təd­qi­qat iş­lə­ri­miz­lə mü­əy­yən edil­miş­dir ki, tu­qay me­şə­lə­ri XVIII əs­rin or­ta­la­rı­na ki­mi Kür ça­yı bo­yu Xə­zər də­ni­zi­nə ki­mi ge­niş zo­laq­lar təş­kil edir­miş. La­kin son­ra­lar kənd tə­sər­rü­fa­tı sa­hə­lə­ri və ya­şa­yış mən­tə­qə­lə­ri al­tın­da is­ti­fa­də et­mək məq­sə­di­lə tu­qay me­şə­lə­ri­nin sa­hə­si kəs­kin azal­mış­dır. Həsənbəy Zərdabi qeyd  etmişdir  ki, öz dövründən 50 -60 il  əvvəl Kür çayı sahilləri bütün  axarı  boyu meşə  ilə  örtülü olmuşdur. A.A.Qrosheym (1920,1932) yaxşı vəziyyətdə  olan  tuqay meşələrini Şirvan şəhəri yaxınlığında və ondan  yuxarı  ərazilərdə təsvir  edirdi. Təəssüflər  olsun ki, apardığımız  tədqiqatlar  göstərdi ki, Şirvan şəhəri yanında Kür qırağında  yalnız bir – neçə  ədəd  qurumaqda olan  qovaq  ağacı qalmışdır.

Xarici keçidlər

• Lənkəran və Naxçıvan vilayətləri
• Həsən bəy Zərdabi

Həmçinin bax

• Xanbulançay su anbarı
• Tuqay meşələri
• Həsən bəy Zərdabi