Dəniz ekologiyası
Bu məqaləni vikiləşdirmək lazımdır. |
Dəniz ekologiyası - ekologiyanın dənizləri öyrənən sahəsi.
Dəniz çirklənməsi redaktə
Dəniz çirklənməsinin müxtəlif tərifləri var. Olduqca əhatəli elmi bir dəniz çirklənməsi tərifi 1970-ci ildə BMT tərəfindən reallaşdırılan ətraf çirklənməsi ilə əlaqədar konfransda verilmişdir. Bu tərifə görə dəniz çirklənməsi dəniz mühitinə və bioloji qaynaqlara zərər verəcək, insan sağlamlığına təhlükə yaradacaq, su məhsulları istehsalını da ehtiva edən dənizdən iqtisadi faydalanma imkanlarını məhdudlaşdıracaq və dənizin istirahət məqsədi ilə istifadə edilməsinə suyun keyfiyyətini pozaraq maneə yaradacaq şəkildə insanlar tərəfindən birbaşa və ya dolayı yollarla maddə və enerji buraxılması hadisəsidir. Başqa bir əhəmiyyətli dəniz çirklənməsi tərifi isə 2872 saylı Ətraf Mühit Qanununa əsaslanaraq Su Çirklənməsinə Nəzarət İdarəsi tərəfindən verilən tərifdir.
"Dəniz çirklənməsi- dəniz qaynaqlarının kimyəvi, fiziki, bakteriyoloji, radyoaktif və ekoloji xüsusiyyətlərinin mənfi istiqamətdə dəyişməsi formasında müşahidə edilən və birbaşa ya da bilavasitə olaraq bioloji qaynaqlarda, insan sağlamlığında, balıqçılıqda, dəniz suyunun keyfiyyətində və dəniz suyunun digər məqsədlərlə istifadə edilməsində maneə törədici pozulmalar yaradacaq maddə və ya enerji tullantılarının boşaldılmasıdır."
Dənizlərdə canlı həyatının kəmiyyətcə və növcə get-gedə azalması, şəhər, sənaye və əkinçilik tullantılarından qaynaqlanan dəniz çirkliliyinin artması sahil qurulaşmalarının genişlənməsi və həddindən artıq çox ovlanmanın əhəmiyyətli nəticəsidir. Müxtəlif yollardan meydana gələn dəniz çirkliliyi təbii qaynaqların davamlılığı və insanların gələcəyi baxımından böyük önəm daşıyır. Sənaye, dəniz nəqliyyatı, şəhərləşmə, turizm və tullantıların boşaldılması ilə yanaşı baş verən dəniz qəzaları ilə də hər keçən gün dənizlər daha sürətlə çirklənməyə başlamışdır.
Dənizlərin istifadə sahələrindən biri, çirklilik əmələ gətirən deşarjlar üçün bir alıcı mühit olaraq istifadə edilməsidir. Bu çirklənmə dəniz sahilindəki məskunlaşma yerləri və sənayelərdən birbaşa ötürülə bildiyi kimi, axar sular, yağış suları və hava çirkliliyi ilə də daha uzaq bölgələrə daşıma yoluyla yarana bilər. Bununla yanaşı, neft və neft məhsullarının geniş bir şəkildə çıxarılıb istifadə edilməsi, istifadə nəticəsində edilən deşarjlar, dəniz daşıması və qəzalar dənizlərin çirklənməsində əhəmiyyətli rol oynayır.
Dəniz çirklənməsi insan tərəfindən birbaşa və ya bilavasitə olaraq dəniz ətrafına buraxılan maddə (tullantılar daxil) və enerji mənasını verməkdədir. Dənizdəki bioloji həyatın məhsuldarlığı və davamlılığı suda oksigen, istilik miqdarı və su istiliyinə bağlıdır. Bu üç fiziki qismi təyin edən ən kritik qisim isə səthin ilk millimetrləridir. Bu bölgənin əhəmiyyətini bu şəkildə açıqlaya bilərik:
Sudaki oksigenin böyük hissəsi birbaşa atmosferdən gəlir. Atmosferdəki oksigen miqdarının sudaki oksigendən daha çox olması səbəbi ilə yavaş-yavaş atmosferdəki oksigen dəniz suyu içində həll edilir və axıntılar vasitəsilə dənizin müxtəlif dərinliklərinə yayılır. Bu atmosfer ilə dəniz arasındakı oksigen mübadiləsi isə dəniz səthində reallaşır. Sudakı qida zəncirinin ən alt təbəqəsi olan zooplanktonlar və fitoplanktonlar fotosintez ilə qidalanır. Fotosintez üçün ən lazımlı elementlərdən biri isə günəş işığıdır. Dənizə düşən günəş işığının önünə nə qədər az baryer çıxarsa, günəş işığı o qədər dərinə enə bilər. Yəni dəniz səthi nə qədər aydın və təmiz olsa, günəş işığı da o qədər dərin bölgəyə çata bilər.
Dəniz suyu istiliyi də ekotarazlıq baxımından çox əhəmiyyətli bir ünsürdür. Dəniz suyu istiliyini həm günəş işığından, həm də atmosferdən alır. Atmosferlə təmas edən dəniz səthi atmosferin istiliyini özünə çəkir. Bu istilik mübadiləsinin miqdarı isə dəniz səthinin ilk millimetrlərindəki təmizliyə bağlıdır. Dənizlərdəki çirklənmə ən çox dəniz səthində müşahidə olunur. Yuxarıda açıqlanan səbəblərlə bu bölgədə görülən həddindən artıq çox çirklənmə dənizlərin soyuma tutumunu zəiflətməkdə və beləliklə də hava və günəş ilə təmas etməyən dənizdə ekotarazlıq pozulmaqdadır.
Beləcə dənizlərin gələcəkdəki potensialı itirilməkdədir. Bunların nəticəsi olaraq, həyat qaynaqları və balıqçılıq kimi dəniz fəaliyyətləri zərər görməkdə, insan sağlamlığı təhlükə altına düşməkdə, istifadə edilən dəniz suyunun keyfiyyəti pozulmaqda və dəniz canlı növləri azalmaqdadır.
Çirklənmənin mənbələri redaktə
- Dəniz sahilləri boyunca qurulmuş məskunlaşma mərkəzləri və sənaye təsisatları
- Dənizlərdə qurulmuş platforma və boru xəttləri
- Məişət tullantıları- zibillər, arıdılmadan axar sulara, dənizlərə tökülən kanalizasiya və çirkab suları
- Sənaye tullantıları- kimyəvi çirklədicilər, pestisidler, zəhərli qaz tullantıları, tozlar vs.
- Elektrik istehsalı məqsədiylə qurulan nüvə stansiyaları
- Limanlar və balıqçı sığınacaqları
- Eroziya
Qəza Nəticəsində meydana gələn çirklənmələr redaktə
Dənizlərdə gəmilərlə aparılan nəqliyyat və yük daşınması dəniz qəzalarının meydana gəlməsinə səbəb olur. Xüsusən də dəniz və dəniz canlıları üçün təhlükə yarada biləcək yükləri daşıyan gəmilərin qəzaya uğraması geniş və təsirli çirklənməyə yol açır.
Dəniz çirklənməsinə səbəb olan ən əhəmiyyətli maddələrdən biri də maye yanacaqdır. Dənizlərə maye yanacaq əsasən gəmilərdəki qaçaqlardan axır. Bu qaçaqlar az miqdarda olduqları üçün ümumiyyətlə ekosistemdə çox ciddi bir problemə gətirib çıxarmır. Hələ çox yaxşı bilinməyən bir bakteriya tərəfindən bu az miqdardakı neft zərərsiz hala gətirilə bilər. Əsl problem dəniz qəzaları nəticəsində böyük miqdarda dənizə tökülən yanacaqdan qaynaqlanır. Bu qəzaların ən məşhuru 24 mart 1989-cu ildə Alyaskada Prince William Soundda meydana gələn "Exxon Valdez" qəzasıdır. Bu qəzada 45 milyon litr (250 min vedrə) xam neft dənizə tökülmüş və bu neft axıntısı 3000 km uzunluğunda bir sahil xəttini dəniz istiqamətində 800 km məsafəyə qədər təsiri altına almışdır. İlk bir neçə ayda 90 müxtəlif cinsə aid 40000-ə yaxın dəniz quşu, minlərlə dəniz məməlisi və nəsli təhlükədə olan bir qartal cinsinin yüzlərləsi məhv olmuşdur. Bütün bunlarla yanaşı ABŞ-a məxsus balıq fermalarına, sərbəst balıqçıların ovladıqları balıq cinslərinə, bölgənin iqtisadiyyatına və turistik bölgələrinə də ziyan vurmuşdur.
Böyük miqdarda yanacağın dənizə tökülməsindəki ən böyük problem sahillərdə müşahidə olunur. Sahil səthini örtən neft qum və daşlarda yaşayan midi kimi dəniz canlılarının oksigen qəbulunu mümkünsüzləşdirdiyi üçün toplu ölümlərə səbəb olur, dəniz səthini qalın bir təbəqə şəklində örtən neft dənizlə atmosfer arasındakı oksigen mübadiləsinə maneə törətdiyi üçün dəniz ekosistemində problemlərə yol açır və toksin xüsusiyyətinə görə toplu balıq ölümlərinə gətirib çıxarır. Yüksək miqdarda neft qəbul edən balıqlar özləri ölməsə belə, qida zəncirindəki bir üst canlı- dəniz məməliləri, dəniz quşları və ya insanlar tərəfindən yeyildikdə, həmin canlıda da zəhərlənməyə, hətta ölümə belə səbəb ola bilir.
Bu normal gündəlik dəniz çirklənmələri ilə yanaşı, anormal dəniz çirklənmələrinə də rast gəlirik. Məsələn, İraqın Küveyti işğalından sonra meydana gələn dəniz çirklənməsi ətraf mühitin çirklənməsi baxımından ən qorxuncu hesab olunur. Mütəxəssislər bunu "ətraf mühit terrorizmi" adlandırdılar. Xam neftin dənizə axıdılması, 750-dən çox neft quyusunun və neftayırma zavodlarının yandırılması, kimyəvi-biyoloji silah anbarlarının bombalanması bu dəniz və mühit çirklənməsinin başlıca səbəbləri arasındadır. Bu böyük faciənin təsirləri hələ tam olaraq ortaya çıxmadığı halda, dəymiş zərərlərin ilk təsirləri hisli yağış formasında İran torpaqlarında və Türkiyənin cənub və cənub-şərq bölgələrində özünü göstərmişdir.
12 aprel 1991-ci ildə İtalyanın Genuya limanından tökülən bir milyon barel neft Aralıq dənizində meydana gələn ən böyük çirklənmə sayılır. Bu çirklənmənin təsirindən Aralıq dənizində müxtəlif balıq növlərinin nəsilləri təhlükə altındadır.
Yuxarıda sadalanan çirklənmə səbəbləri su ekosistemi- fauna və floranın içində yer alan canlı və cansız sistemlər arasındakı kompleks və həssas tarazlığa təsir göstərir. Bu tarazlıq nəticəsində ekosistemin maddələr mübadiləsi, enerji axını və populyasiya nəzarəti təmin edilməkdədir. Çirklənmələr bu ekoloji tarazlığa zərər yetirir. Bioloqlar çirklənməni izləyir, "bioloji indikatorlar"dan istifadə edirlər. Çirklədicilərin canlılar üzərindəki təsirini subletal və letal səviyyədə araşdırmaq lazımdır.