Qondarma Dağlıq Qarabağ Respublikası
Bu məqalənin bəzi məlumatlarının mənbəsi göstərilməmişdir. Daha ətraflı məlumat üçün məqalənin müzakirə səhifəsinə baxa və məqaləyə uyğun formada mənbələr əlavə edib Vikipediyanı zənginləşdirə bilərsiniz. (mart 2021) |
Qondarma Dağlıq Qarabağ Respublikası (erm. Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետություն, translit. Lernayin Ğarabaği Hanrapetut’yun) və ya rejimin özünü adlandırdığı kimi Artsax Respublikası (erm. Արցախի Հանրապետություն; 1991-2020) — Beynəlxalq hüquqa əsasən Azərbaycan Respublikasına aid, Cənubi Qafqazda dənizə çıxışı olmayan və Ermənistan Respublikası, Rusiya Federasiyası və Erməni Diasporunun hərbi, siyasi və maliyyə dəstəyi ilə qurulmuş, BMT-yə üzv olan heç bir dövlət tərəfindən müstəqilliyi tanınmayan keçmiş dövlət.[4] Rəsmi olaraq 10 noyabr 2020 ci ildə üçtərəfli atəşkəs bəyannaməsinə əsasən çox hissəsində Azərbaycan Respublikası suveren nəzarəti bərpa etmişdir, bir hissəsinə isə Rusiya sülhməramlı qüvvələri nəzarət edir.
Dağlıq Qarabağ Respublikası | |
|---|---|
Himni: Azad və müstəqil artsax | |
| Paytaxtı və ən böyük şəhəri | Xankəndi |
| Rəsmi dilləri | erməni dili |
| Dini | xristianlıq |
| Demonim(lər)i | erməni |
| İdarəetmə forması | Respublika |
| İdarəetmə forması | |
• Prezident | Arayik Harutyunyan |
| Qurulması | |
| Tarixi | |
• Qeyri-qanuni şəkildə və heç bir dövlət tərəfindən tanınmayan referendumla Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasıdan ayrılması | 2 sentyabr 1991 |
• Yaranması | 1991 |
| Ərazisi | |
• Ümumi | 3170 km² |
| Əhalisi | |
• 2015 təxmini | 60000[2] |
| ÜDM (AQP) | təxmini |
• Ümumi | 500 milyon |
• Adam başına | 666 |
| Valyutası | am (AMD) |
| Saat qurşağı | +4[3] |
| Telefon kodu | +37447, +37497 |
| İnternet domeni | yoxdur |
Digər dövlətlər tərəfindən tanınmamış dövlətdir.
.am domeni istifadə edilir. +374 97 mobil telefonlar üçün istifadə olunur. | |
Qondarma rejimin elanıRedaktə
10 dekabr 1991-ci ildə azərbaycanlıların boykot etdiyi və yalnız ermənilərin qatıldığı referendum nəticəsinə görə "müstəqillik qərarı" alınmış və 6 yanvar 1992-ci ildə də "müstəqillik" rəsmən elan edilmişdir. Lakin Ermənistan respublikası daxil, heç bir ölkə və ya beynəlxalq qurum qondarma rejimin müstəqilliyini tanımamışdır.
Dağlıq Qarabağ və digər işğal edilmiş ərazilər BMT-də daxil olmaqla, bütün dünya dövlətləri tərəfindən Azərbaycanın ərazi kimi tanınmışdır. Lakin buna baxmayaraq bu torpaqlar 10 noyabr 2020 tarixinə qədər işğal altında idi.
Qondarma rejimin ərazisinə daxil olan inzibati bölgələrRedaktə
Hal-hazırda "paytaxt" Xankəndi ilə yanaşı Əsgəran, Hadrut, Ağdərə, Xocavənd, Şuşa bölgələrinə bölünmüşdür. Qondarma rejimin ən böyük şəhəri Xankəndi, digər böyük şəhərləri isə Şuşadır.
Qondarma Dağlıq Qarabağ Respublikasının ərazisində yerləşən inzibati bölgələr: 1.Ağdərə; 2.Əsgəran; 3.Xocavənd; 4.Hadrut; 5.Şuşa.
Xəritədə Xankəndi göstərilməmişdir.
| Qondarma Dağlıq Qarabağ Respublikası[5] | Azərbaycan Respublikası | SSRİ dövründə | ||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| Mərzlər | Şəhər / Qəsəbə | Rayon | Şəhər / Qəsəbə | Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin | ||
| 1 | Əsgəran | Əsgəran (qəsəbə) | Xocalı, | içində | ||
| 2 | Hadrut | Hadrut (qəsəbə) | Cənubi Xocavənd, | qismən içində | ||
| 3 | Ağdərə | Ağdərə | qismən içində | |||
| 4 | Xocavənd | Xocavənd | Şimali Xocavənd, Ağdamın bir hissəsi | qismən içində | ||
| 5 | Şuşa | Şuşa | Şuşa (rayon) | Şuşa | içində | |
| 6 | Xankəndi | - | Xocalı | Xankəndi | içində | |
Qondarma rejimin əhalisiRedaktə
1988-1994-cü illər ərzində Qarabağda azərbaycanlı yerli əhaliyə qarşı davam edən etnik təmizləmə prosesi nəticəsində hal-hazırda Qarabağda bir nəfər də azərbaycanlı yaşamır.[6] Bu da bu regionda azərbaycanlılara qarşı aparılan etnik təmizləmə prosesinin ən bariz sübutudur.
2001-ci ildə Qondarma rejimin hesabatlarına görə ölkə nüfuzunun 95 faizi erməni, digər etnik qruplar isə süryanilər, rumlar və kürdlərdir.[6] Mart 2007-ci il tarixində yerli hakimiyyət nüfuzun 138.000 olduğunu bildirmişdir. Ölkədə illik doğum sayının 2200-2300 aralarında olduğu, 1999-cu ilə görə təxminən 1500 nəfərlik artım olduğu elan edilmişdir.[7]
Yaş qruplarına görə: 15.700 (0-6), 25.200 (7-17), 75.800 (18-59) və 21.000 (60+)
Şəhər və qəsəbələrə görə (təklik forması Mərz, çoxluq forması Mərzər):[8][9]
| Qəsəbə (Mərz/Marzər) | idarəetmə mərkəzi | Əhali (2005)[5] | Əhali (2006)[10] | Sahəsi (km²)[5] | Əhali sıxlığı (nəfər/km²)[5] |
|---|---|---|---|---|---|
| Xankəndi | 49.986 | 50.400 | 25.66 | 1.948.01 | |
| Əsgəran | Əsgəran | 16.979 | 17.000 | 1.221.92 | 13.90 |
| Hadrut | Hadrut rayonu | 12.005 | 12.400 | 1.876.80 | 6.40 |
| Ağdərə | Ağdərə rayonu | 18.963 | 18.900 | 1.795.10 | 10.56 |
| Xocavənd | Xocavənd rayonu | 23.157 | 23.100 | 952.20 | 24.35 |
| Şaumyan | Şaumyan rayonu | 2.560 | 2.800 | 1.829.80 | 1.40 |
| Şuşa | Şuşa rayonu | 7.324 | 4.500 | 381.30 | 11.34 |
| Kaşatag | Laçın rayonu | 9.763 | 8.600 | 3.376.60 | 2.89 |
Qondarma rejimin əhalisi [1] Arxivləşdirilib 2008-09-11 at the Wayback Machine:
| İl | Əhali (min nəfər) | Şəhərdə | Kənddə | Doğum göstəricisi | Ölüm göstəricisi | NGR | Köç |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 2000 | 134.4 | 68.4 | 66.0 | 16.6 | 8.8 | 7.7 | 16.1 |
| 2001 | 135.7 | 68.7 | 67.0 | 17.0 | 7.9 | 9.1 | 11.5 |
| 2002 | 136.6 | 69.3 | 67.3 | 16.0 | 9.1 | 6.9 | 4.9 |
| 2003 | 137.0 | 69.1 | 67.9 | 15.0 | 9.0 | 6.0 | 1.3 |
| 2004 | 137.2 | 69.8 | 67.4 | 15.3 | 9.5 | 5.8 | -2.6 |
| 2005 | 137.7 | 70.5 | 67.2 | 14.6 | 9.2 | 5.4 | 1.7 |
| 2006 | 137.7 | 70.8 | 66.9 | 15.3 | 9.0 | 6.3 | -3.2 |
Qondarma rejimin nəqliyyat sistemiRedaktə
Separatçı qurum xaricdən maliyyə yardımları edilməsinə möhtac olduğu üçün onnu ərazisində uzun müddət ağır nəqliyyat problemi olmuşdur. Lakin xaricdə yaşayan ermənilərin fondu olan Hayastan All-Armenian Foundation nəqliyyat probleminin həlli üçün 25 milyon dollar yardım etmişdir. Bu vəsait hesabına Hadrut-Xankəndi-Əsgəran-Ağdərə avtomobil yolu çəkilmişdir. Bu yolun uzunluğu 169 kilometrdir.[11]
Beynəlxalq arenada vəziyyətiRedaktə
Qondarma Dağlıq Qarabağ Respublikası, onun yaradılmasında birbaşa iştirak edən və hal-hazırda rəhbərləri, Qarabağdakı separatçı hərəkatın vaxtilə öndə gedən şəxsləri olmasına baxmayaraq Ermənistan Respublikası daxil heç bir dövlət tərəfindən tanınmamışdır. BMT-yə üzv olan heç bir dövlət tərəfindən tanınmayan qondarma rejimi yalnız onun özü kimi bəzi tanınmamış separatçı rejimlər tanımışdır.
Bütün bu torpaqlar dünya birliyi tərəfindən Azərbaycanın ərazisi kimi tanınır. Lakin bütün bunlara baxmayaraq dünya birliyi Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün pozulmasına və ərazisində qonşu dövlətin (Ermənistan Respublikası) iştirak ilə terrorçu rejimin yaradılmasına göz yumur. Bu barədə BMT-nin qəbul etdiyi 4 qətnamə üzərindən 25 ildən artıq vaxt keçməsinə baxmayaraq hələ də yerinə yetirilməmişdir və yerinə yetirilməsi üçün dünya birliyi tərəfindən ən cüzi cəhd belə olmamışdır.
Qondarma rejimin süqutu və nəticələriRedaktə
8 noyabr 2020-ci il tarixində Şuşa şəhərinin geri alınmasından sonra, Ermənistan Höküməti və Qondarma Dağlıq Qarabağ Respublikası xeyli zəifləmişdir. Məğlubiyəti isə bundan iki gün sonra, yəni 10 noyabr 2020-ci ildə qəbul etmişdirlər. Atəşkəsin şərtləri bundan ibarətdir:
1. 10 noyabr 2020-ci il tarixində Moskva vaxtı ilə saat 00.00-dan etibarən Dağlıq Qarabağ münaqişəsi zonasında atəşin və bütün hərbi əməliyyatların tam dayandırılması elan olunur. Bundan sonra Tərəflər adlandırılacaq Azərbaycan Respublikası və Ermənistan Respublikası hazırda tutduqları mövqelərdə qalacaqlar.
2. 20 noyabr 2020-ci il tarixinədək Ağdam rayonu Azərbaycan Respublikasına qaytarılır.
3. Dağlıq Qarabağda təmas xətti və Laçın dəhlizi boyu Rusiya Federasiyasının 1960 sayda odlu silahlı hərbi qulluqçusundan, 90 hərbi zirehli texnika, 380 ədəd avtomobil və xüsusi texnikadan ibarət sülhməramlı kontingenti yerləşdirilir.
4. Rusiya Federasiyasının sülhməramlı kontingenti erməni silahlı qüvvələrinin çıxarılması ilə paralel şəkildə yerləşdirilir. Rusiya Federasiyasının sülhməramlı kontingentinin qalma müddəti 5 ildir və müddətin bitməsinə 6 ay qalmış hazırkı müddəanın tətbiqinə xitam verilməsi niyyəti ilə bağlı Tərəflərdən hər hansı biri çıxış etməzsə, müddət avtomatik olaraq növbəti 5 ilə uzadılır.
5. Münaqişə tərəflərinin razılaşmalara əməl etməsinə nəzarətin səmərəliliyinin artırılması məqsədilə atəşkəsə nəzarət üzrə sülhməramlı mərkəz yaradılır.
6. Ermənistan Respublikası 15 noyabr 2020-ci il tarixinədək Azərbaycan Respublikasına Kəlbəcər rayonunu, 1 dekabr 2020-ci il tarixinədək isə Laçın rayonunu qaytarır. Dağlıq Qarabağla Ermənistan arasında əlaqəni təmin edəcək və bununla belə Şuşa şəhərinə toxunmayacaq Laçın dəhlizi 5 kilometr enliyində Rusiya sülhməramlı kontingentinin nəzarəti altına verilir. Tərəflərin razılığı əsasında növbəti üç il ərzində Dağlıq Qarabağla Ermənistan arasında əlaqəni təmin edən Laçın dəhlizi üzrə yeni hərəkət marşrutunun inşası planı müəyyən ediləcək və bununla da həmin marşrutun mühafizəsi üçün Rusiya sülhməramlı kontingentinin gələcək yerdəyişməsi nəzərdə tutulur. Azərbaycan Respublikası Laçın dəhlizi üzrə hər iki istiqamətdə vətəndaşların nəqliyyat vasitələrinin və yüklərin hərəkətinə təhlükəsizlik zəmanəti verir.
7. Daxili məcburi köçkünlər və qaçqınlar Dağlıq Qarabağın ərazisinə və ətraf rayonlara BMT-nin Qaçqınlar üzrə Ali Komissarlığının ofisinin nəzarəti altında geri qayıdır.
8. Hərbi əsirlər, girovlar və digər saxlanılan şəxslərin, habelə cəsədlərin mübadiləsi həyata keçirilir.
9. Bölgədəki bütün iqtisadi və nəqliyyat əlaqələri bərpa edilir, Ermənistan Respublikası vətəndaşlarının nəqliyyat vasitələrinin və yüklərin hər iki istiqamətdə maneəsiz hərəkətinin təşkili məqsədilə Azərbaycan Respublikasının qərb rayonları və Naxçıvan Muxtar Respublikası arasında nəqliyyat əlaqəsinin təhlükəsizliyinə zəmanət verilir. Nəqliyyat əlaqəsi üzrə nəzarəti Rusiyanın Federal Təhlükəsizlik Xidmətinin sərhəd xidmətinin orqanları həyata keçirir. Tərəflərin razılığı əsasında Naxçıvan Muxtar Respublikası ilə Azərbaycanın qərb rayonlarını birləşdirən yeni nəqliyyat-kommunikasiyalarının inşası təmin ediləcək.
Həmçinin baxRedaktə
İstinadlarRedaktə
Bu məqalədəki istinadlar müvafiq istinad şablonları ilə göstərilməlidir. |
- ↑ Конституция Нагорно-Карабахской Республики Arxivləşdirilib 2011-05-26 at the Wayback Machine — статья 1 (erm.)
- ↑ Данные на 1 января 2013 года из «Демографического сборника Нагорно-Карабахской Республики, 2012 г.» стр. 6.
- ↑ Нагорный Карабах отказывается от перехода на летнее время
- ↑ C. Маркедонов. "СНГ-2. Феномен непризнанных государств на постсоветском пространстве". По материалам Информационно-аналитического бюллетеня «ЕвроАзия». М., 2006 г., август. Кафедра стран постсоветского зарубежья РГГУ. 2012-05-31 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-10-10. (#parameter_ignored)
- ↑ 1 2 3 4 2005 nüfus sayımı sonuçları
- ↑ 1 2 Country Overview
- ↑ К сожалению, запрошенная Вами страница не найдена.
- ↑ Information on births, deaths, mar-riages and divorces
- ↑ Population
- ↑ "The National Statistical Service of Nagorno-Karabakh Republic" (PDF). 2008-09-11 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-05-22.
- ↑ “The Backbone of Karabakh”