Dayanıqlı nəqliyyat

Dayanıqlı nəqliyyat (və ya yaşıl iqtisadiyyat) — ətraf mühitə təsir səviyyəsini azaldan hər hansı üsul və ya təşkilati hərəkət forması. Bunlara gəzinti və velosiped sürmə, yaşıl avtomobillər, tranzit yönümlü dizayn, icarəyə verilən nəqliyyat vasitələri və qənaətcil, yaşayış sahəsini qoruyan və sağlam həyat tərzini təbliğ edən şəhər nəqliyyat sistemləri daxildir.

Dayanıqlı nəqliyyat sistemləri xidmət etdikləri icmaların ekoloji, sosial və iqtisadi davamlılığına müsbət töhfə verir. Sosial və iqtisadi əlaqələri təmin etmək üçün nəqliyyat sistemləri mövcuddur və insanlar sürətlə artan mobillik vasitələrini mənimsəyir.^[1] Artan mobilliyin faydaları nəqliyyat sistemlərinin tətbiq etdiyi ekoloji, sosial və iqtisadi xərclərlə müqayisə edilməlidir.

Nəqliyyat sistemləri ətraf mühitə əhəmiyyətli təsir göstərir, qlobal enerji istehlakının və karbon qazı emissiyasının 20-25%-ni təşkil edir.^[2] Nəqliyyatdan yaranan istixana qazı emissiyaları hər hansı digər enerji sektorundan daha sürətlə artır.^[3] Avtomobil nəqliyyatı da yerli havanın çirklənməsinin və duman əmələ gəlməsinin əsas səbəblərindən biridir.^[4]

Nəqliyyatın sosial dəyərinə yol-nəqliyyat hadisələri, havanın çirklənməsi, fiziki aktivliyin azalması, gediş-gəliş zamanı ev ünvanından uzaqda qalma vaxtı və yanacağın bahalaşmasına qarşı həssaslıq daxildir. Bu mənfi nəticələrin çoxu qeyri-mütənasib olaraq avtomobil sahibi olmaq və idarə etmək ehtimalı ən az olan sosial qrupların üzərinə düşür. Trafik sıxlığı insanların vaxtını itirərək, mal və xidmətlərin tədarükünü yavaşlatmaqla iqtisadi xərcləri də artırır.

Ənənəvi nəqliyyat planlaması əsasən nəqliyyat vasitələri üçün hərəkətliliyin yaxşılaşdırılmasına diqqət yetirir və uzunmüddətli təsirləri adekvat şəkildə nəzərə almaya bilər. Lakin nəqliyyatın əsl məqsədi girişi təmin etməkdir: işə, təhsil yerlərinə, mal və xidmətlərə, dostlara və ailəyə və ətraf mühitə və sosial təsirləri azaltmaqla yanaşı, tıxacın qarşısını almaq üçün girişi yaxşılaşdırmaq üçün sübut edilmiş üsullar mövcuddur.^[5] Nəqliyyat şəbəkələrinin dayanıqlığını uğurla təkmilləşdirən icmalar bunu canlı, yaşana bilən, dayanıqlı şəhər yaratmaq üçün daha geniş proqramın bir hissəsi kimi edirlər.

BMT Baş Assambleyasının 2023-cü il mayın 16-da keçirilən 77-ci sessiyasının 70-ci plenar iclasında 26 noyabrın Ümumdünya Dayanıqlı Nəqliyyat Günü elan edilməsinə dair qətnamə qəbul edilib.^[6]

Tərifi

Dayanıqlı nəqliyyat termini “dayanıqlı inkişaf” konsepsiyasının məntiqi davamı kimi istifadəyə verilmişdir və daha geniş dayanıqlılıq məsələlərinə uyğun gələn nəqliyyat növləri və nəqliyyat planlaşdırma sistemlərini təsvir etmək üçün istifadə olunur. Dayanıqlı nəqliyyatın bir çox tərifləri və bununla bağlı dayanıqlı nəqliyyat və dayanıqlı mobillik terminləri mövcuddur.^[7] Aİ Nəqliyyat Nazirləri Şurası tərəfindən verilən belə təriflərdən biri dayanıqlı nəqliyyat sistemini aşağıdakı kimi müəyyən edir:

İnsan sağlamlığına və ekosistemə zərər vermədən, etibarlı hərəkətlə fərdlərin, şirkətlərin və cəmiyyətin ehtiyaclarına çıxışı və onların təmin edilməsini təmin edir, həm sosial qruplar, həm də nəsillər arasında ədalət prinsipinin bərqərar olmasına töhfə verir.
Həmçinin sərfəli qiymətə malikdir, dəqiq və səmərəli fəaliyyət göstərir, nəqliyyat növlərinin seçimini təklif edir, iqtisadiyyatın rəqabət qabiliyyətini, eləcə də balanslaşdırılmış regional inkişafı dəstəkləyir.
Emissiyaları və tullantıları təbiətin onları udmaq qabiliyyəti səviyyəsində minimuma endirir, bərpa olunan mənbələrdən onların bərpası sürətində və ya ondan aşağı istifadə edir, bərpa olunmayan ehtiyatlardan bərpa olunan əvəzedicilərin inkişaf sürətində və ya ondan aşağı istifadə edir, işğal edilmiş torpaqlara təsirini minimuma endirir və səs-küyü azaltmağa diqqət yetirir.

Ekoloji cəhətdən dayanıqlı nəqliyyat

Nəqliyyat sistemləri istixana qazları emissiyalarının əsas mənbəyidir, 2004-cü ildə qlobal istixana qazı emissiyalarının 23%-nə cavabdehdir və bunun təxminən dörddə üçü avtomobillərin payına düşür. Hazırda nəqliyyatda istehlak edilən enerjinin 95%-i neftdən əldə edilir.^[8] Enerji istehsalda, eləcə də nəqliyyat vasitələrinin istifadəsində istehlak olunur və avtomobil yolları, körpülər və dəmir yolları da daxil olmaqla nəqliyyat infrastrukturunda təcəssüm olunur.

İstinadlar

↑ Шафер А. Глобальное требование моторизованной мобильности // Исследование транспорта (ingilis). № 32. А. Шафер. 1998. 455—477.
↑ Транспортные технологии и политические сценарии (PDF). (ingilis). World Energy Council. 2007. ISBN 0946121281. 2007-10-11 tarixində arxivləşdirilib (PDF).
↑ Четвёртый оценочный доклад МГЭИК: смягчение последствий изменения климата, глава 5, транспорт и его инфраструктура, 2007 Arxiv surəti 18 iyul 2008 tarixindən Wayback Machine saytında (ing.)
↑ Национальный многоагентный анализ сравнения выбросов по источникам в 2002 году в США Arxiv surəti 30 iyun 2019 tarixindən Wayback Machine saytında (ing.)
↑ Тодд Литман, Метрика в транспортном обеспечении: интенсивность движения, мобильность и доступность, 1998 Arxiv surəti 16 may 2018 tarixindən Wayback Machine saytında (ing.)
↑ "Генассамблея ООН учредила Всемирный день устойчивого транспорта" (rus). РИА Новости. 2023-05-18. 2023-05-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-05-18.
↑ Тодд Литман, Устойчивые перевозки и ТДМ Arxiv surəti 13 may 2020 tarixindən Wayback Machine saytında (ing.)
↑ Джошуа Пирс, Сара Джонсон, Габриэль Грант: 3D-изображение оптимизации воплощённой энергии транспорта, Resources, Conservation and Recycling, 2007, 51, с. 435—453 Arxiv surəti 16 yanvar 2014 tarixindən Wayback Machine saytında (ing.)

Ədəbiyyət

Питер Ньюман, Джеффри Кенворти, Устойчивость и города: преодоление от автомобильной зависимости, Island Press, Вашингтон, 1999. ISBN 1-55963-660-2. (ing.)
Анна Нагурней, Сети экологически чистого транспорта, Edward Elgar Publishing, Челтнем, Англия, 2000. ISBN 1-84064-357-9 (ing.)
Престон Шиллер, Эрик Бруун, Джеффри Кенворти, Введение в экологически чистый транспорт: политика, планирование и вредрение, Earthscan, Лондон, Вашингтон, 2010. ISBN 978-1-84407-665-9. (ing.)

Xarici keçidlər

Çap mənbələri

Jurnal

Международный журнал устойчивого транспорта (ing.)

[1] Шафер А. Глобальное требование моторизованной мобильности // Исследование транспорта (ingilis). № 32. А. Шафер. 1998. 455—477.

[world_energy_council-2] Транспортные технологии и политические сценарии (PDF). (ingilis). World Energy Council. 2007. ISBN 0946121281. 2007-10-11 tarixində arxivləşdirilib (PDF).

[IPCC-3] Четвёртый оценочный доклад МГЭИК: смягчение последствий изменения климата, глава 5, транспорт и его инфраструктура, 2007 Arxiv surəti 18 iyul 2008 tarixindən Wayback Machine saytında (ing.)

[4] Национальный многоагентный анализ сравнения выбросов по источникам в 2002 году в США Arxiv surəti 30 iyun 2019 tarixindən Wayback Machine saytında (ing.)

[5] Тодд Литман, Метрика в транспортном обеспечении: интенсивность движения, мобильность и доступность, 1998 Arxiv surəti 16 may 2018 tarixindən Wayback Machine saytında (ing.)

[6] "Генассамблея ООН учредила Всемирный день устойчивого транспорта" (rus). РИА Новости. 2023-05-18. 2023-05-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-05-18.

[7] Тодд Литман, Устойчивые перевозки и ТДМ Arxiv surəti 13 may 2020 tarixindən Wayback Machine saytında (ing.)

[8] Джошуа Пирс, Сара Джонсон, Габриэль Грант: 3D-изображение оптимизации воплощённой энергии транспорта, Resources, Conservation and Recycling, 2007, 51, с. 435—453 Arxiv surəti 16 yanvar 2014 tarixindən Wayback Machine saytında (ing.)

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]