Deman

Deman — Azərbaycan Respublikasıınn Yardımlı rayonunun inzibati ərazi vahidində kənd. Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin 19 may 1993-cü il tarixli, 611 saylı Qərarı ilə Yardımlı rayonunun faktiki mövcud olan Deman kəndi Avaş kənd Sovetinin tərkibində rayonun yaşayış məntəqələri siyahısına daxil edilmişdir.

Deman
38°52′40″ şm. e. 48°02′27″ ş. u.
Ölkə	Azərbaycan
Tarixi və coğrafiyası
Saat qurşağı	UTC+04:00
Deman

Toponimikası

Kənd coğrafi ədəbiyyatlarda daha çox "Deman düzü", "Deman yaylası" kimi tanınır. Yerli əhalinin dilində Deman sözü "dəmyə yerlər", "suvarılmayan əkin sahələri" kimi yozulur. Bu fikir yanlışdır. M.Həsənov yazır ki, yaşı antik çağlardan hesablanan Moran, Pankü, Deman, Avaraq, Ərvərəz, Şişnavar kimi qədim toponimlər Azərbaycan Respublikasında mövcud olan ən ulu coğrafi adlarla bir sırada durmaqdadır. Bu adlar içərisində dəniz səviyyəsindən 1600-1800 metr hündürlükdə olan məşhur Deman düzünün adı ən ulu toponimlərdən olub, hun xaqanı, şöhrətli sərkərdə Metenin babası Teomanın adı ilə yaxından səsləşir. Bəzi mənbələrdə Teoman hətta Duman kimi də qeyd olunmuşdur...

Mənbəyini Deman düzündən götürən Viləşçayın sol sahilindəki coğrafi adların, demək olar ki, əksəriyyəti təmiz türk mənşəli olub, yurdun qədim çağlarından xəbər verir. İlicur, Cərcəbil, Avaraq, Gilar, Bolqarçay, Moran belə toponimlərdəndir.

Deman oykoniminin teonim, etnonim və ya antroponim mənşəli olması sözün yaranışının daha qədim olduğunu xəbər verir. İlk öncə "totem tanrısı olmuş Deman" sözü sonralar tayfa və şəxs adlarına keçmişdir.

Təbiətlə daim təmasda olan türk elatları dumana ikili mümasibət göstərmişlər. Duman bir tərəfdən hər yanı bürüdüyünə, görmədə çətinlik yaratdığına və insanları çöllərdə azdırdığına görə yamanlanmışdır. Duman digər tərəfdən insanlara xoş ruhiyyə bəxş etmiş, torpağa nəmlik gətirib otları göyərtdiyi üçün əziz tutulmuşdur. İ.Cəfərsoylu F.Rəşidəddinə istinad edərək yazır ki, dumana olan ikili münasibət Qorqudun Qayı İnal xanın oğluna ad qoyması mərasimində də öz əksini tapmışdır. "Qayı İnal xan öləndən sonra onun oğlu olur. Bayat boyundan olan Korqut və Erki razılığa gəlirlər ki, ona Tuman, yəni Duman adı qoysunlar. Divan adamları etiraz edib bildirirlər ki, duman tutqunluqdur. Bu ad xan oğluna yaramaz. Korqut deyir ki, düzdür, dumanda ətrafı seçmək olmur. Ancaq o, nəmlik gətirir, otları göyərdir. Duman çəkiləcək, otlar göyərəcək, sürülər çoxalacaq." Bu izahatdan sonra uşağa Tuman adı verirlər.

Qaynaqlarda Tuman/Duman antroponiminə tez-tez rast gəlinir. Məsələn, Metenin atası Tuman, türklərin özlərinə ilk ata saydıqları Aşinanın nəvəsi Tümen, Misirin məmlük sultanı Əşrəf Tuman bəy, XVI əsrdə Çobanilərin Kor Duman adlı şahı və s. Tuman (Duman) tayfa adı kimi də qeyd olunur. A.Bakıxanov yazır ki, Sasani şahı Anuşirvan Dağıstanda Tuman tayfasından gözətçi dəstəsi qoyub, ona tabe olan yerləri Tuman şah adlandırdı. Həmin şahlıq Səməndər, Sulak, Balk, Tarku və s.qalaları əhatə edirdi. S.Onullahi Təbriz şəhərində XIV əsrə aid Tuman əkə məqbərəsinin olduğunu yazır. İ.Cəfərsoylu yazır: "Kitabi-Dədə Qorqud"da Qazan xanın Tumanın qalasında dustaq olduğu bildirilir. Qalanın sakinləri kafir idilər. Bəzi tədqiqatçılar həmin adı altında oğuzların xristian qonşularını başa başa düşürlər. Əslində isə belə deyildir. Daryal dərəsindən Gürcüstana köçən cənubi rus çöllərinin türk elatları bir müddət xristianlığı qəbul etməyib, öz qədim dini inamlarını saxlayırdılar. Dastanda oğuzlar müsəlman kimi öyülür, dumanlar isə "yapma ağac tanrılı" adamlar kimi yamanlanır. Məlumdur ki, xristianlar yapma ağac tanrılı, yəni bütpərəst deyildilər. Oğuzlar özləri də qıpçaqlar və dumanlar kimi əvvəllər "ağac tanrılı"idilər. Sonradan İslamı qəbul etdilər və öz soydaşlarına qarşı din savaşı aparmağa başladılar. Sonradan gürcülər Duman qalasının və mahalının adını Dmanisi şəklinə saldılar. Duman tayfasının Qafqazda məskun olduğu yerlər bir qala ilə məhdudlaşmırdı". "Oğuznamə"də Tuman xan kimi qeyd olunan antroponim "Kitabi- Dədə Qorqud"da kafirlər yaşayan qala-şəhərin adı kimi xatırlanır: "Gözlədilər, şahin Tumanın qələsinə endi"(KDQ). F.Sümər M.Erginə istinad edərək yazır ki, dastanlarda oğuzların düşmənləri kafir adlanır. Qövm olaraq yalnız "çərkəz" adı, o da bir mənzumədə bir dəfə çəkilir. Qazan bəy Tumanın qalası zindanına dustaq düşdüyü zaman kafirlər ondan özlərini tərifləməsini tələb edirlər. Qazan bəy də bu sözlərlə (başlayan bəndlə) onlara istehza edir:

"İt kimi küv-küv edən Çərkəz xırslı,
Kiçicik donuz şölənli.
Bir torba saman döşəkli,
Yarım kərpic, yastıqlı"

İ.Cəfərsoylu tarixi mənbələrə istinad edərək bildirir ki, dumana tapınan türklər Orta Anadolunun qədim sakinləri olmuşdur. E.ö. II minilliyin sonlarına aid Xett mixi yazılarında Dumanna şəklində onların adı çəkilir. Dumanna "totem tanrısı Duman olanlar" deməkdir...Xett dövründən indiki Türkiyə ərazisində yaşayan Duman etnosu güclənəndə Orta Anadoluya yayılmış, zəifləyəndə Qafqaz dağlarının ətəklərinə çəkilmişdir. F.Sümər Sibt ibn ül-Cüzvinin "Mirat üz-zaman" əsərinə istinadən yazır ki, dastanlarda oğuz igidlərinin yağıları (düşmən) olan kafir bəyləri bunlardır: Şöklü Məlik, Buğacıq Məlik, Qara Tükən Məlik, Qara Aslan Məlik, Dəmir Yaylı Qıpçaq Məlik, Sunu Sandal Məlik, Ağ Məlik Çeşmə, Arşın oğlu Dirək Təkur, Qara Təkur. Bunlardan son ikisi, yəni Arşın oğlu Dirək Təkur dastanda Qara dəniz sahilində olduğu söylənən Düzmürd qalasının, Qara Təkur də Əlincə (Alıncaq) qalasının bəyləridir. Digərlərinin isə qalaları yoxdur, qövmiyyətləri də bildirilmir. Şöklü Məlik dastanların başlıca və əsil ünsürlərindən biridir. O, dastanların dördündə də düşməni təmsil edir və hər dəfə də yoldaşları Buğacıq Məlik və Qara Tükən (yaxud Tökən) Məlik ilə birlikdə ölür. Qıpçaq Məlikə gəlincə, o, Səlcuğun atası Dukak kimi, dəmir yaylı ləqəbini daşıyır...Buradakı Qıpçaq adının bu bəyin mənsub olduğu eli ifadə etdiyinə şübhə yoxdur. Başda Şöklü Məlik olmaqla oğuzların düşmənləri olan bütün kafir bəylərinin adları, göründüyü kimi türkcədir. Şük (şök) türk dilində sükunət, ağırbaşlılıq mənasını verməklə, şöklü sakit, ağırbaşlı anlamlarını ifadə edir. Lakin bu xüsus nə olursa – olsun qəti olaraq bildiyimiz şey Şöklünün türklər arasında ad kimi işlədilməsidir. 1071-1072–ci illərdə Suriyanı tutan oğuz (türkmən) bəylərindən biri bu adı daşıyırdı. Oğuzların dastanlarda kafir kimi qeyd olunan düşmənləri heç şübhəsiz ki, qıpçaqlardır. Adları türk sözlərindən olan və bəziləri məlik ünvanı ilə göstərilən kafir bəyləri, F.Sümərin qeyd etdiyi kimi, qıpçaqların başbuğlarıdır. Qıpçaqların oğuzlardan çox sonra, ancaq XII əsrin II yarısından etibarən İslamı tədricən qəbul etdiyi məlumdur. Odur ki, oğuzlarla qıpçaqların bu mübarizəsini "din savaşı" da adlandırmaq olar. Bu faktın özü Yardımlı ərazisində "Kitabi-Dədə Qorqud"la bağlı bəzi hadisələrə və Arus, Ərsiliə, Məlikli, Deman kimi yer adlarına da aydınlıq gətirir. Möhtəşəm dastanlarımızda cərəyan edən hadisələrin arealı qeyd olunanlardan xeyli genişdir. Bura müstəqil Azərbaycanın cənub-şərq hissəsi də əlavə olunmalıdır. Onsuz da təkallahlılığın mahiyyətini yaxşı bilən oğuzlar İslamı qısa bir zamanda qəbul etdilər. Elə "ağac tanrılı" güclü qıpçaq soydaşları ilə mübarizə də bundan sonra başlanmışdır. Bizə görə, qıpçaq sözünün əfsanəvi Qaf dağının adından (bəziləri "qapı" sözü ilə də əlaqələndirir) və "üç oq" sözündən yaranması daha inandırıcıdır. Hadisələrin VI-VII əsrlərə aid olması dastanların dilini və İslamın gəlişindən sonrakı "dəyərlərə" uyğunlaşdırılmış "yeni oğuz qatını" nəzərdə tutur. Dastan qəhrəmanları haqqında əfsanələr, o cümlədən miladdan çox-çox öncəki tarixi şəxsiyyətlər "Kitabi-Dədə Qorqud"un yaşını azı II- III minliliyə – Oguz xan zamanına yaxınlaşdırır. Bunu, Homerin "İliada" və "Odesseya" əsərində "Kitabi-Dədə Qorqud"la səsləşən eyni və ya oxşar epizodlar da sübut edir. "Qaşqay Solmaz yazır ki, e.ö. I minilliyin əvvəllərinə aid Assur mixi yazılarında Uruzun adı çəkilir. III Tiqlatpalasar Urmu gölü yaxınlığında Uruz ölkəsinə basqın etmişdi. Bundan əlavə Assur kitabələrində Musasirli Urzana adı da var. F.Gilarbəgli Qırğız- Qazax qam-şaman alqışlarından birinə istinad edərək yazır: "Ölü desəm ölü deyil, diri desəm diri deyil, övliya Ata Qorqud." Bu deyimə görə, Qorqud nə ölü, nə də diri deyildir. Bartold bu görüşün səbəbini belə izah edir: "Deməli, belə bir inam varmış ki, Qorqud canlılar aləmindən kənar edilmiş və eyni zamanda ölümə məhkum olunmamışdır". Bu fikirlə Jirmunski də razılaşır. Digər qam-şaman duasında deyilir:

"Su başında Süleyman, su ayağı ər Qorqud,
Bəlaları sən Qorqud, çağıranda gəl Pirim"

Buradan belə çıxır ki, Qorqud ölməmişdir, o bəlaları qorxudur və onu çağıranda da gəlir. Nəhayət, onun Pir adlandırılması Qorqud Atanın bilavasitə qədim Misir piri, yəni fironu olması deməkdir. Çünki qədim yunanların firon adlandırdıqları söz, qədim Misirdə Allah mənası verən Pir-Pirao sözüdür. Deyimdə Süleymanın su başında olması, "İssi-El-Əmanın" ilk dəfə yerə dirilik suyu gətirməsi mənasındadır. Qorqudun su ayağında olması isə axirətdə gələn Mehdinin də Qor Allahının rəmzi olması deməkdir" Z.Yampolski belə hesab edir ki, Misir piramidaları pereme "müqəddəs təpə" sözündəndir. Burada Pir rəmzi mənadadır. Təsadüfi deyil ki, "Oğuznamə"də Azərbaycan adının yaranması belə izah olunur. Əfsanəyə görə, torpaqdan hündür bir təpə (bu elə müqəddəs təpə anlamındadır-Ş.M.) düzəldilir və ona Azərbaycan adı verilir".Bu fakt göstərir ki, Azərbaycan sözünün kökündə elə "nur", "işıq" durur. Pir nostratik sözdür. Bu söz "Bi" (başçı, Allah) şəklində hələ o zaman Şumerdə işlənirdi! Maq kahinlərinin Pir adlandırılması bir daha göstərir ki, Pir/Bi və Ba/Baq/Ma/Maq adları arasında sıx əlaqə vardır. Bunlar Şumer, Misir və Midiya- Azərbaycan bağlılığını aşkar şəkildə ortaya qoyur. Deman, Arus, Ərsilə, Məlikli toponimlərinin qıpçaqlara aid edilməsi dastanların, o cümlədən tarixi hadisələrin motivinə də uyğun gəlir. F.Sümərin yuxarıda qeyd etdiyi "Arşın oğlu Dirək Təkur dastanda Qara dəniz sahilində olduğu söylənən Düzmürd qalasının, Qara Təkur də Əlincə (Alıncaq) qalasının bəyləridir. Digərlərinin isə qalaları yoxdur, qövmiyyətləri də bildirilmir" fikri bu baxımdan xeyli maraq doğurur. Yardımlı ərazisindəki Göz qalası, Cüzünqala, Oncakələ, Gövran Duzdağ qalası, Alar ərazisindəki Qız qalası, Oğlan qala, Moran bürcü, Quştutan dağında Quştutan müşahidə bürcü, Ləzran qalası və s.orta əsr abidələri İç oğuzların adı ilə bağlıdır. Bu qalaların monqol zamanında dağıntıya məruz qalması və sonralar bir çoxunun bərpa olunması güman olunur. Fəzlullah Rəşidəddinin yazıya aldığı "Ağzıböri" (Qurdağız/Qurdağzı) dağı haqqındakı qeydləri bu baxımdan xeyli maraqlıdır: "Oğuz xanın qoşunları Səbalan dağlarına, Aladağ və Ağzıböri dağlarına qədər tamamən işğal etdilər." Məlumdur ki, söhbət indiki Ərdəbil-Yardımlı ərazilərindən gedir. Müəllif "oğuzlar tamamən işğal etdilər" deyərkən təbii ki, qıpçaqları nəzərdə tutmuşdur.. F.Rəşidəddinə görə, Aladağ və Savalan adlarını oğuzlar qoymuşlar, hər ikisi də bir dağa aiddir.

Tarixi

Kənd İran İslam Respublikası ilə sərhəd bölgədə yerləşir. 1953-cü ildə Sovet hökuməti sərhəd bölgələrdə "öz təhlükəsizliyini" təmin etmək məqsədilə rayonun 21 kəndini ölkənin digər bölgələrinə köçürmüşdür. Köçürülmüş kəndlər arasında Deman yaşayış məntəqəsi də olmuşdur.