Dramatik struktur

Dramatik struktur, film və ya tamaşa kimi dramatik bir əsərin strukturudur. Bir çox alimlər tarix boyu dramatik strukturu təhlil etmişdirlər. Bu təhlillər ilk dəfə Aristotel tərəfindən “Poetika” əsərindən başlamışdır. Bu isə eramızdan əvvəl 335-ci ilə müvafiq gəlir.^[1]^[2]^[3]

Tarix

Qədim yunan filosofu Aristotel “Poetika” əsərində “Bütün başlanğıcı, ortası və sonu olan bir şeydir” fikrini irəli sürmüşdür. Roma dramatik tənqidçisi Horatius Ars Poetika əsərində 5 hissəli strukturu müdafiə etdiyi qədər Aristotelin bu üç hissəli baxış fikrinə razı deyildi. Horatius əsərində yazırdı: “Tamaşa 5 fəsildən nə uzun, nə də qısa olmamalıdır.”

5 hissəli strukturdan imtina edildikdən sonra İntibah dramaturqları onu yenidən diriltmişdirlər. 1863-cü ildə Henrik İbsen kimi dramaturqlar 5 hissəli strukturdan imtina edərək 3 və 4 hissəli strukturu sınaqdan keçirmişdirlər. Alman dramaturqu və yazıçısı Qustav Freytaq “Die Technik des Dramas” əsərində 5 hissəli dramatik struktura dair qəti tədqiqat aparmışdır. Bu tədqiqat Freytaq Piramidası kimi tanınmağa başlamışdır. Freytaq piramidasındakı hekayə 5 hissədən ibarət idi. Bunlar; ekspozisiya, zavyazka (artan gərginlik, düyün) kuliminasiya (və ya hadisələrin zirvə nöqtəsi də deyilir), razvyazka (düyünün açılması, enən gərginlik, finala doğru gedən yol) hissələrindən ibarət idi.^[4]^[5]^[6]^[7]^[8]

Freytaqın analizi

Freytaq piramidası^[6]

Freytaqa görə, dram 5 hissəyə və ya epizoda bölünürdü. Bəziləri bunu dramatik qövs adlandırırlar. Bu hissələr; ekspozisiya, zavyazka (artan gərginlik) kuliminasiya (düyün və ya hadisələrin zirvə nöqtəsi də deyilir), razvyazka (düyünün açılması, enən gərginlik, finala doğru gedən yol) hissələridir.

Freytaqın haqqında danışılan bu beş hissəli dramatik struktur təhlili teatr tamaşalarına əsaslanaraq hazırlanmışdır. Lakin bu struktur, hekayə və romanlara da müvafiqləşdirilmişdir. Bu müvafiqləşdirilmə bəzən özündə dəyişiklikləri də ehtiva edirdi. Ancaq piramidadan istifadə etmək o qədər də asan deyildi. Xüsusən də Alfred Uhrinin 25 hissədən ibarət “Driving Miss Daisy” tamaşası kimi müasir tamaşaların konkret olaraq görünən hissələr (pərdələr) yoxdur.

Ekspozisiya

Ekspozisiya və ya giriş hissəsi hekayəni tam başa düşmək üçün lazımi məlumatların verildiyi hissədir. Bu hissədə tamaşaçılar hadisələrin yeri və vaxtı ilə müştərək olaraq filmin qəhrəmanları və onların vəziyyəti ilə də tanış olurlar. Bu epizodda süjet xəttindəki hadisələr ilə baş qəhrəmanlar arasındakı dramatik konflikt çox zəifdir. Buna baxmayaraq, tamaşaçılar filmin hansı janrda olduğunu təxmin edə bilirlər (dram, komediya və s.). Ekspozisiya bölməsinin ən səciyyəvi cəhəti odur ki, o, qüvvələr arasındakı mübarizənin bir çox analiz növlərini özündə ehtiva edir. Lakin ekspozisiya bölməsində bu analizlərdən birinin yer alması strukturla bağlı ən böyük problemdir.

Zavyazka

Zavyazka və ya düyün və yaxud da hadisələrin inkişafı epizodu ssenaridə mövcud qüvvələr arasında mövcud olan tarazlığın pozulması, daxili və xarici ziddiyyətlərin dərinləşməsi və güclənməsi ilə baş verir. Ssenarinin ekspozisiya hissəsində əsası qoyulan dramatik konflikt bu hissədə sürətlə inkişaf etməyə başlayır. Bu epizodda kimin kimin tərəfində olduğu və nə üçün mübarizə apardığı meydana çıxır. Dramatik konflikt tamamilə ifşa olunur. Epizodun ən mühüm xüsusiyyətlərindən biri də əsərin bu hissəsində müəllifin qəhrəmanlara qarşı olan münasibətini ortaya qoymasıdır. Beləliklə, tamaşaçılar da özlərini kiminlə eyniləşdirəcəklərini müəyyənləşdirirlər.

İstinadlar

↑ "Poetics 18". 2021-07-24 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-07-03.
↑ "Arxivlənmiş surət". 2022-06-02 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-07-03.
↑ Perseus Digital Library (2006). Aristotle, Poetics Arxivləşdirilib 2008-04-22 at the Wayback Machine
↑ Freytag, Gustav. Die Technik des Dramas (German). 1863. 2009-01-16 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-01-20.
↑ University of Illinois: Department of English (2006). Freytag's Triangle Arxiv surəti 16 iyul 2006 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib iyul 16, 2006, at the Wayback Machine
↑ ¹ ² Freytag, (1900. səh. 115)
↑ University of South Carolina (2006). The Big Picture Arxiv surəti 23 oktyabr 2007 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib oktyabr 23, 2007, at the Wayback Machine
↑ Freytag, Gustav Die Technik des Dramas

[1] "Poetics 18". 2021-07-24 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-07-03.

[2] "Arxivlənmiş surət". 2022-06-02 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-07-03.

[fall2-3] Perseus Digital Library (2006). Aristotle, Poetics Arxivləşdirilib 2008-04-22 at the Wayback Machine

[4] Freytag, Gustav. Die Technik des Dramas (German). 1863. 2009-01-16 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-01-20.

[fall4-5] University of Illinois: Department of English (2006). Freytag's Triangle Arxiv surəti 16 iyul 2006 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib iyul 16, 2006, at the Wayback Machine

[Freytag_1900_115-6] ¹ ² Freytag, (1900. səh. 115)

[fall3-7] University of South Carolina (2006). The Big Picture Arxiv surəti 23 oktyabr 2007 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib oktyabr 23, 2007, at the Wayback Machine

[8] Freytag, Gustav Die Technik des Dramas

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]