Enantiosemiya

Enantiosemiya — dilçilikdə eyni fonetik cildə malik olan sözün bir-birinə əks mənaları ifadə etməsi hadisəsi.

Enantiosemiya hadisəsinin əsasında mənanın polyarlaşması dayanır, söz semantik inkişafı nəticəsində iki əks məna qazanır. Belə sözlər şəkli xüsusiyyətlərinə görə omonimlərə bənzəyir. Enantiosemlər eyni səs tərkibinə malik olur, eyni cür yazılır. Başqa bir tərəfdən, belə sözlər Antonimlərə bənzəyir, enantiosemlər bir-birinə əks mənaları bildirir. Azərbaycan dilində "keçmək" omonim sayılır. Keç (mək) çoxmənalı söz kimi, "yolu keçmək", "bir yerdən başqa yerə keçmək" "vəzifə qazanmaq" kimi müxtəlif mənalara malikdir. Sözün semlərindən biri "yox olmaq", "çəkilməkdir". Məs., "Başının ağrısı keçmək", "qızdırması keçmək" və s. Sözün bu mənası əsasında yeni bir söz yaranıb: keçmək "sönmək" (Ocaq keçdi, lampa keçdi və s.). Omonim, feilin derivatlarında mənanın əksləşməsi görünür: 1. keçinmək "dolaşmaq, bir təhər yaşamaq", 2. keçinmək "ölmək". Belə bir fikrə gəlmək olar ki, enantiosemiya hadisəsi daha çox diaxron planda özünü doğruldur, sözün tarixən qazandığı, qohum dillərdə əldə etdiyi mənalar üçün daha xarakterik olur. Bu hadisənin izləri müasir dildə də qorunmaqdadır: aşmaq "dağı aşmaq", "dağdan aşmaq" və s. Alçaq sözü tarixən "uca, yüksək", mənasına malik olub. "Elə bil bu alçaq dağları o yaradıb" deyimində həmin məna qorunmaqdadır. Morfonoloji baxımdan yoxuş, yuxarı, yüksək sözlərinin asemantik yox, yux, yük əsasları bir-biri ilə bağlıdır. Sonuncu səs şəkilçisinin qalığıdır. Yo/yu/yü allomorflar al, aş sözlərinin kökü ilə genetik əlaqəyə malikdir. İlkin kökün semantik inkişafı həm də mənanın əksləşməsi istiqamətində getmişdir: 1. "qalxmaq", "yüksəlmək", "yuxarı" və s. 2. "yenmək", "aşağı düşmək", "aşağı" və s. Sözün tarixən əks məna qazanması müxtəlif sistemli dillərdə özünü göstərir. Latın dilindəki hostis "düşmən" sözü ilə rus dilindəki rocть "qonaq" və alman gast "dost müştəri" dostcasına qonaq gələn sözləri genetik baxımdan əlaqəlidir. Hind-Avropa dillərində bu söz əvvəlcə "yadelli" mənasına malik olmuş, romalıların hərbi yürüşləri ilə "düşmən" mənasını qazanıb, həmin yadellilərlə ticarət əlaqələri olan rus və almanlarda yadelli tacir, sonra isə "dost müştəri" və "qonaq" mənalarını qazanıb.Alınma sözlər də daxil olduğu dildə tamamilə yeni bir məna qazana bilər: fars "gümrah" "yolunu azmış", azərb. gümrah "sağlam" və s. Sinxron baxımdan mənanın polyarlaşması, daha çox mətni xarakter daşıyır: yaman "pis", "yaxşı" (yaman danışdı), gülmək "sevinmək" və "istehza etmək, lağ etmək" (mənə gülür və s.)