Ev pişiyi

Ev pişiyi
Ev pişiyi
Elmi təsnifat
	XƏTA: latin parametri doldurulmayıb.
Beynəlxalq elmi adı
	XƏTA HAQQINDA MƏLUMAT; Bu parametr doldurulmayıb: latin
FW	231413

Pişik (lat. Felis silvestris catus) — yırtıcılar dəstəsinin pişiklər fəsiləsinə aid çöl pişiyi növünün yarımnövü.

Pişiklərin 230 sümüyü var. Evlərdə bəslənə bilən, kiçik, məməli, ovçu və ətyeyən heyvanlardandır. Zaman-zaman bitki mənşəli qida istehlak edə bilər. Ev pişiyi, çöl pişiyi növlərinə xas fizioloji xüsusiyyətlərin bir çoxuna malikdir. Ortalama ağırlığı 2.7 – 4.5 kq arasında dəyişməklə birlikdə, soyu qarışıq olanlar arasında 12.5 kq-ma çatanlar nadir deyil. Ortalama bədən uzunluğu erkəklərdə 70, dişilərdə 50 sm-dir. Ev pişiklərinin böyük hissəsi qısa tüklü, Ankara və İran pişikləri isə uzun tüklüdür; ayrıca, bir İngilis soyu olan rex pişiyinin tükləri isə buruqdur. Pişiklər ümumiyyətlə qara, sarı, boz və ağ rəngli, ya da bu rənglərin bir neçəsi ilə alacalıdır. Tekir deyilən qara xətt və xallar ilə bəzənmiş pişiklərə olduqca çox rast gəlinir. Üçrəngli pişiklərin çox azı erkək olub, bu erkəklərin isə az qala bütünü sonsuzdur, Ankara pişiyi kimi mavi gözlü, uzun ağ tüklü pişiklərin çoxu isə kardır. Pişiyin üst çənəsində 16, alt çənəsində 14 diş olur. Cəmi sayı 24 olan süd dişləri, təxminən beşinci ayda yerini qalıcı dişlərə verər. O biri pişiklər kimi ağızları tək şaquli istiqamətdə hərəkət edərək qidaları tutmağa, kəsməyə və parçalamağa, fırçaya bənzəyən dilləri mayeləri içə bilməyə və fırçala/danlanılaraq təmizlənməyə fayda.

Pişiklərin xüsusiləşmiş strukturlarından biri də, iti və iti dırnaqlarla bəzənmiş güclü pəncələridir. Pəncələrində, dırnaqları içəriyə çəkən bir mexanizm olur. Barmaq ucunda dırnağı daşıyan sümük, oynaqlandığı sümüyün ucunda dönərək dırnağın içəri çəkilməsini ya da çölə çıxarılmasını təmin edər. Dırnaqları örtüyündən çıxarma hərəkəti, eyni zamanda iki misli genişlətdiyi pəncəni təsirli bir silaha çevirər.

O biri familiya üzvlərində olduğu kimi, gözlərinin retinasında işığa qarşı böyük bir həssaslıq təmin edən guanin layı vardır. Arxa fənərin gecələri güclü işıq qarşısında parlamasına bu maddə gətirib çıxarar. İricə olan gözlərindəki iris, işığın sıxlığına görə genişləyər ya da incə bir diyinə xətt halını alana qədər daralar. Pişiklər rəngləri diqqətə çarpan olaraq ayırt edə bilməzlər.

Pişiklərə qida verərkən qida olaraq nə verdiyimizə diqqət etmək çox önəmlidir. Məsələn, pişiklərə üzüm, soğan, sarımsaq, çiy yumurta, çiy ət, sümük, şokolad, kafeinli içkilər(çay, qəhvə və.s.), alkoqol, çiy xəmir, süd və süd məhsulları və son olaraqda itlər üçün xüsusi hazırlanmış it yeməyi vermək olmaz. Çizgi filmlərdə pişiklərə hər nə qədər süd verilsədə əslində pişiklərə süd vermək olmaz. Çünki inək südündə laktoz yəni süddə olan şəkər pişiklər üçün zərərlidir.

Normal yetişkin yaşa çatmış bir pişiyin ürəyi dəqiqədə 160–180 dəfə döyünər. Bala pişiklərdə isə təqribən 200-ə yaxındır.

Pişiklərin 70-ə yaxın cinsi vardır. Məsələn: Siyam, Kinkalow, Excotic Shorthair, Tonkinese, Maine Coon, Scottish Fold, Norveç Meşə Pişiyi, Munchkin və.s.

Pişiklər insanlardan başqa heç bir canlıya miyoldamırlar. Çünki insanlar yüksək səslə danışır. Bunun üçün də pişiklər insanlar ilə miyoldamaq vasitəsilə ünsiyyət qurmağa üstünlük verirlər. Pişiklər musiqi xoşlamırlar.

Hər insanın fərqli barmaq izi vardır. Hər pişiyin isə fərqli burun izi olur.

Pişik mırıldaması insanları müəlicə edə bilir.

Pişiklərin sadəcə pəncələrində yəni ovcu və barmaqlarında tər bezi vardır. Pişiklər ancaq pəncələrindən tərləyərlər.

Duyğuları

Xüsusilə yetkinlərdə gəlişkin olan qoxu hiss etmə duyğusu, qidaların qiymətləndirilməsində həyati əhəmiyyət daşıyar. Belə ki, xəstəlik nəticəsi burun dəlikləri tıxanan bir pişiyin iştahı tamamilə bağlana bilər.

Pişiklərin toxunma duyğusu itidir. Qaş, bığ, yanaq tükləri və qulaqlardakı tük tutamlarının bütünü də titrəşmə formasındakı xəbərdarlıqlara qarşı son dərəcə həssasdır. Bığların funksiyası tam olaraq aydın ola bilməmişdir. Yenə də bığları kəsildiyində pişiyin müvəqqəti ətrafa uyğunlaşma çətinliyi çəkdiyi bilinər. Ayrıca ayaq barmaqları, pəncə səthi və burun, toxunmağa qarşı çox həssasdır. Pişiklərin eşitmə duyğusu da çox itidir. İnsan qulağında tək 6 əzələ tapılmasına qarşı, pişik qulağında 30-a yaxın əzələ tapılar. Buna görə qulaqlarını çox sürətli bir şəkildə səsin gəldiyi istiqamətə çevirə bilərlər. Pişiyin qulaqları, saniyədə 25.000-ə qədər çatan səs üstü tezliklərə həssasdır.

Artımı

Ümumiyyətlə evcil pişiklər 7–12 ayda cinsi yetkinliyə çatar. Hamiləlik müddəti pişikdən-pişiyə dəyişsə də ortalama 57–70 gündür və doğum, ümumiyyətlə 2 saata qədər sürər. Dişi pişik ortalama 1–5 bala doğurar. Yeni doğulmuş pişik balalarının gözləri bağlı, qulaqları inkişaf etməmiş və qoxu hissetmə duyğuları əskikdir. Dişi pişik normal şərtlər altında ildə üç dəfə hamilə qaldığından, bu heyvanların olduqca sadə və etibarlı bir əməliyyatla sonsuzlaşdırılması müasir cəmiyyətlərdə məşhurluq qazanmışdır.

İnsanlarla əlaqələri

Ev heyvanı kimi saxlanmasına əlavə, pişiklər beynəlxalq xaz sənayəsi tərəfindən^[1] palto, papaq, yorğan, və oyuncaq istehsalı;^[2] dəri sənayəsi tərəfindən isə ayaqqabı, əlcək və musiqi ələtlər istehsalı üçün işlənilir^[3] (bir ədəd palto üçün təxminən 24 pişik lazım).^[4] Pişiklərin bu cür isitifadəsi ABŞ, Avstraliya və Avropa İttifaqı qanunlara ziddir.^[5]

Aylurofobiya

Aylurofobiya- (yunan: αἴλουρος (ailouros) — pişik; φόβος (phóbos) — qorxu) pişiklərə qarşı olan davamlı qorxu. Bu söz həmçinin pişiklərə qarşı olan nifrət üçün işlənilir.^[6]

Tarix, mifologiya və din

Qədim Misir

Qədim Misirlilər tərəfindən mumuiyalandırılan pişik

Qədim Misirdə pişiklər müqəddəs heyvan sayılırdı. Bast adlı tanrı nadir halda pişik, bəzən isə aqressiv olaraq şir şəkildə təsvir olunurdu.^[7] Pişikləri öldürmək qəti qadağan idi və qədim yunan tarixçisi Herodot yazdığına görə, ev pişiyi öləndə bütün ailə qaşlarını qırxıb matəm eləməli idi. Ailələr pişiklərinin meyitlərini müqəddəs Bubastis şəhərinə aparırdılar. Orda, pişiklərin meyitlərini balzamlamış, müqəddəs saxlanılma yerlərdə salırdılar.^[8]

Şərqi Asiya

Yaponiya, Hokkaydo. Maneki neko (oktyabr 2004)

Yaponiyaya pişiklər VI əsrdə gətirilib və İmperator tərəfindən verilə bilən ən yüksək mükafat sayılırdı. Orda pişiyin insana kömək etəyi haqqında bəhs edən əfsanənin bir neçə variantı mövcud. Maneki neko adlı farfor və ya saxsıdan hazırlanan, sağ əli qardırılmış pişik heykəlciki orda pullu bəxti gətirdiyini sayılır.^[9]

Çində Sun sülaləsi dövründə siçovul tutmaq üçün uzun saçlı pişiklər, ev heyvanları kimi isə şir pişik adlandırılan sarı və ağ saçlı pişiklər populyar idilər.^[10]

İslam

Məhəmməd peyğəmbərin Müezza adlı bir pişiyi var idi. Müezzanın xatirinə pişiklər məscidə girə bilən tək heyvandır.

Mövhumatlar

Bir sıra mədəniyyətlərdə pişiklərlə bağlı mövhumat mövcud. Bunun misalları qara pişilərin insanın yolu keçəndə ona uğursuzluğu gətirdiyi və pişiklərin cadugərlər tərəfindən güclərini artırmaq üçün istifadə etməkləridir. Müasir zamanda Belçikanın İpr şəhərində orda orta əsr dövründə öldürülən pişiklər Kattenstut (pişik paradı) mərasimdə anılır.^[11]

İstinadlar

↑ "What Is That They're Wearing?" (PDF). Humane Society of the United States. 1 December 2006 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 22 October 2009.
↑ Stallwood, Kim W., redaktorA Primer on Animal Rights: Leading Experts Write about Animal Cruelty and Exploitation. Lantern Books. 2002.
↑ "Japan: Finale for the world's most elegant use of a dead cat". The Independent. 15 November 1997. 21 June 2017 tarixində arxivləşdirilib.
↑ "EU proposes cat and dog fur ban". BBC News. British Broadcasting Corporation. 20 November 2006. 2 January 2009 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 October 2009.
↑ Ikuma, Carly. "EU Announces Strict Ban on Dog and Cat Fur Imports and Exports". HSUS.org. Humane Society International. 27 June 2007. 17 February 2009 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 14 December 2011.
↑ Bartleby: Ailurophobes and Other Cat-Haters Arxiv surəti 23 dekabr 2017 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib 23 dekabr 2017 at the Wayback Machine
↑ Mason, I. L. Evolution of Domesticated Animals. Prentice Hall Press. 1984. ISBN 978-0-582-46046-1.
↑ Clutton-Brock, J. Cats // A Natural History of Domesticated Mammals (Second). Cambridge: Cambridge University Press. 1999 [1987]. 133–140. ISBN 978-0-521-63495-3. 2022-03-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-03-03.
↑ Shizuko Mishima. "Manekineko: Japanese Lucky Cats". Japan Travel. About.com. 2012-05-19 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-06-16.
↑ Gernet, Jacques (1962). Daily Life in China on the Eve of the Mongol Invasion, 1250–1276. Translated by H. M. Wright. Stanford: Stanford University Press. ISBN 0-8047-0720-0
↑ "Are Black Cats Really Bad Luck? [Hoax]". SocialNewsDaily.com. 29 October 2015. 22 December 2015 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 December 2015.

Xarici keçidlər

[1] "What Is That They're Wearing?" (PDF). Humane Society of the United States. 1 December 2006 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 22 October 2009.

[2] Stallwood, Kim W., redaktorA Primer on Animal Rights: Leading Experts Write about Animal Cruelty and Exploitation. Lantern Books. 2002.

[3] "Japan: Finale for the world's most elegant use of a dead cat". The Independent. 15 November 1997. 21 June 2017 tarixində arxivləşdirilib.

[4] "EU proposes cat and dog fur ban". BBC News. British Broadcasting Corporation. 20 November 2006. 2 January 2009 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 October 2009.

[5] Ikuma, Carly. "EU Announces Strict Ban on Dog and Cat Fur Imports and Exports". HSUS.org. Humane Society International. 27 June 2007. 17 February 2009 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 14 December 2011.

[6] Bartleby: Ailurophobes and Other Cat-Haters Arxiv surəti 23 dekabr 2017 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib 23 dekabr 2017 at the Wayback Machine

[Mason-7] Mason, I. L. Evolution of Domesticated Animals. Prentice Hall Press. 1984. ISBN 978-0-582-46046-1.

[Clutton-Brock1999-8] Clutton-Brock, J. Cats // A Natural History of Domesticated Mammals (Second). Cambridge: Cambridge University Press. 1999 [1987]. 133–140. ISBN 978-0-521-63495-3. 2022-03-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-03-03.

[9] Shizuko Mishima. "Manekineko: Japanese Lucky Cats". Japan Travel. About.com. 2012-05-19 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-06-16.

[10] Gernet, Jacques (1962). Daily Life in China on the Eve of the Mongol Invasion, 1250–1276. Translated by H. M. Wright. Stanford: Stanford University Press. ISBN 0-8047-0720-0

[11] "Are Black Cats Really Bad Luck? [Hoax]". SocialNewsDaily.com. 29 October 2015. 22 December 2015 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 December 2015.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]