Fyodor Çispiyakov

Fyodor Stepanoviç Çispiyakov (rus. Фёдор Степанович Чиспияков; 1906 – 1978) — Şor yazıçısı, şairi və maarifçisi. Şor yazılı ədəbiyyatının banilərindən biri.

Fyodor Stepanoviç Çispiyakov
Təxəllüsü	Fyodor Çispiyakov
Doğum tarixi	1906
Doğum yeri	Kosoy Poroq, Mejdureç rayonu, Kemerovo vilayəti
Vəfat tarixi	1978
Vətəndaşlığı	SSRİ
Milliyyəti	şor türkü
Təhsili	Leninqrad Şimal Xalqları İnstitutu
Fəaliyyəti	yazıçı, şair, pedaqoq
Fəaliyyət illəri	1934
Əsərlərinin dili	şor dili
Janrlar	şeir, hekayə, povest

Həyatı

Fyodor Stepanoviç Çispiyakov 1906-cı ildə Kemerovo vilayətinin Mejdureç rayonunun Kosoy Poroq aulunda anadan olmuşdur. Onun familiyası "Çispiyak" şor mənşəlidir, "tayqanın kiçik ağası" mənasını verir. "Çıs" tayqa, meşə, "piyak" kiçik ağa mənasındadır.

Atası ovçuluqla məşğul olmuşdur, lakin uşaq ikən atasını itirdiyindən onun tərbiyəsi ilə babası məşğul olmuşdur. Babası son dərəcə ağıllı, zəkalı bir şəxs olmuş, dünyanı yaxından tanımaq, dərk etmək üçün Peterburqa və Fələstinə piyada səfər etmişdir.

Fyodor Çispiyakov orta təhsilini Kosoy Poroqdakı kilsə məktəbində almışdır. On dörd-on beş yaşlarından Balbın və Atamanovo kəndlərində əmək fəaliyyətinə başlamışdır. Şor bəyləri ilə, o zaman siyasi leksikonda işləndiyi dillə kulaklarla vaxt keçirmişdir.

Oktyabr inqilabından sonra Dağlıq Şorda ibtidai məktəbdə müəllim işləmişdir. 1925–1931-ci illərdə Leninqradda Şimal Xalqları İnstitutunda oxumuşdur. İnstitutda oxuyarkən görkəmli yazıçı və etnoqraf Tan Boqorazın (1865–1836) məşhur türkoloq S. E. Malovun (1880–1957) mühazirələrini dinləməsi, əlaqə və üsiyyətdə olması onun dünyagörüşünün formalaşmasında mühüm rol oynamışdır. O, şor xalqının ali təhsil alan ilk nümayəndəsidir.

1930-cu illərdən başlayaraq məktəblər üçün yazı, milli ədəbiyyat, dərsliklər yaratmaq problemi ilə məşğul olmuşdur. Tərcüməçi, yazıçı və pedaqoq olmadığından şor xalqının milli mədəniyyətinin yeganə universal xadimi Fyodor Stepanoviç Chispiyakov olmuşdur.

Fyodor Çispiyakov şor ədəbi dilinin yaradıcılarından biri hesab olunur.

Daha sonra Moskvada aspiranturaya daxil olmuş, lakin hansı səbəbdənsə təhsilini yarımçıq buraxmışdır.

Vətəninə qayıtdıqdan sonra Dağlı Şor bölgəsinin təhsil orqanlarında işləmişdir. Belə ki, o, Kuzedeyevsk Pedaqoji Məktəbində direktor müavini, Novosibirskdə şor dilində çıxan "Ogiz" qəzetinin redaktoru, Taştakol rayon orta məktəbinin müdiri və başqa vəzifələrdə çalışmışdır. O, həmçinin ədəbi yaradıcılığını davam etdirmişdir.

1978-ci ildə bir qəza nəticəsində körpüdən yıxılaraq dünyasını dəyişmişdir.

Yaradıcılığı

Fyodor Çispiyakovun "Şolban" ("Шолбан") adlı ilk şeirlər kitabı 1934-cü ildə nəşr olunmuşdur.

1940-cı ildə onun "Mrassu vadisində" povesti, habelə "Çuleş", "Tanış" və başqa hekayələri yazılmışdır.

Bütövlükdə həm şeir, həm də nəsr əsərlərindən ibarət bir neçə kitabın müəllifidir. Onun bədii yaradıcılıqla ardıcıl məşğul olması dünyaya öz xalqının varlığını duyurmaq məramından qaynaqlanır.

1948-ci ildə müəllifin "Poeziya və proza" adlı kitabı Novosibirskdə nəşr olunmuşdur. "Kine" povesti Kemerovo kitab nəşriyyatında və Novokuznetskdə (2001) yayınlanmışdır.

Fyodor Çispiyakovun ən maraqlı əsərlərindən biri "Mrassu vadisində" povestidir. Bu əsərində şorların inqilabı və Dağlıq Şorda sosializm quruculuğunun necə qəbul edildiyi təsvir olunur. Povestin əsas qəhrəmanı komsomolçu və Dağlıq Şorda sovet hakimiyyətinin fəal dəstəkçisi olan yoxsul kəndli oğlu Sənandır. Povest sosialist realizmi yaradıcılıq metodunun təsiri altında olsa da, cərəyan edən hadisələr şor xalqının həyatında baş verən bir çox qaranlıq məqamları izləməyə imkan verir.

Fyodor Çispiyakovun son əsəri olan "Kine" povestinin qəhrəmanının obrazı poetikdir. Keene'nin həyatı uşaqlıqdan izlənilir. Povestin əsas qəhrəmanları Kine və Çağısın taleyi faciəlidir. Onlar bir-birlərini sevirlər, ancaq ailəni qoruyub saxlaya bilmirlər. Yaşanılan keçmiş onları yollarını ayırmaq üçün kifayət qədər güclüdür. Povestdə bir çox faciəli hadisələr təsvir olunsa da, əsər mövzu və ideyası həyata çağırış ruhu ilə yoğrulmuşdur.

O, davamlı olaraq tərcümə yaradıcılığı ilə də məşğul olmuş, rus ədəbiyyatından İ. Krılovun, M. Qorkinin əsərlərini, o cümlədən A. S. Puşkinin "Kapitan qızı" povestini şor dilinə çevirmişdir. Onun tərcümələri orta məktəb dərsliklərinə və müntəxəbatlara daxil edilmişdir. Orta məktəblər üçün bir neçə dərsliyin müəllifidir.

Şeir və nəsr əsərləri Sibir xalqlarının antologiyasına daxil edilmişdir.

Ömrünün son illərində özünün bioqrafiyası və XX yüzildə şor xalqının tarixi ilə bağlı memuar yazmaq istəsə də, faciəli şəkildə ölümü onun bu niyyətini gerçəkləşdirməyə imkan verməmişdir.

Ailəsi

Elektron Fyodoroviç Çispiyakov – filoloq, Kuzbas Dövlət Pedaqoji Akade-miyasının Xarici dillər kafedrasının müdiri

Əsərləri

• Шор тилининъ грамматиказы : паштапкы шк. 1–2 кл. ургенченъ. — Новосибирск : Обл. изд-во, 1938. — 55 с
• Пажанчы школда 1 класста келиштире пазарга ургеченъ упражнениелер.- 2-е изд. — Новосибирск : Обл. изд-во, 1938. — 47 с.
• Пажанчы школда 1–2 класстарда келиштире пазарга ургеченъ упражнениелер. — 3-е изд. — Новосибирск : Новосибгиз, 1940. — 90 с.
• Шолбан : стихтер бе рассказ / — Новосибирск : Новосибгиз, 1940. — 88 с.
• Кинэ : Повесть. — Кемерово : Кн. изд-во, 1967. — 112 с.
• В долинах Мрас-Су : Стихи и проза. — Новосибирск : Новосибгиз, 1948. — 133 с.
• В долинах Мрас-су, повесть. – Кемерово, 1957. – 176 с.
• Кинэ: повесть. – Новокузнецк, 2001. – 111 с.

Ədəbiyyat

• Şor dilində // Большевистская сталь. — 1936. — 24 октября. — С. 2.
• Чиспияков А. Э. Жизнь и творчество шорского писателя Ф. С. Чиспиякова // Туган Чер. – 1996.
• Чульжанова Л. Воспоминания о Ф. С. Чиспиякове // Туган Чер. — 1996.
• Дух обновления и борьбы: о творчестве Ф. С. Чиспиякова // Г. В. Косточаков Лекции по шорской литературе. — Междуреченск: Междуреченское общество коренного населения "Алтын Шор", 1999. — С. 11–22
• Григорьева В. Е. Федор Степанович Чиспияков // Писатели Новокузнецка / [Валентина Емельяновна Григорьева]. — Новокузнецк, 2004. — Вып. 1. — С. 65–66