Gəncəklər

Gəncəklər — qədim türk tayfası.

Tarixi

Gəncək tayfası haqqında ilk dəfə XI əsrdə Mahmud Qaşqarlı məlumat verib. Məşhur dilçi alim, türk dillərinin fədakar qrammatik araşdırıcısı Mahmud Qaşqari öz "Divanü Lüğat-it-Türk" əsərində Gəncək sözünü bir tayfanın adı kimi çəkir, onları qıpçaq soylarından hesab edir.

Miladdan əvvəl qıpçaq soyu birləşməsinin tərkibində gəncəklər soyu olmuş və onlar Gəncək (Qanzaq) şəhərini salmışlar. Hal-hazırda gəncək soylarının eramızdan əvvəl, Gəncək (Qanzaq) şəhərinin eramızın ilk orta yüzilliklərində salındığı haqqında fərqli rakursdan baxış mövcuddur. Strabonun “Coğrafiya”sında Gəncək şəhərinin adına rast gəlinir. Belə çıxır ki, şəhər miladdan əvvəl birinci yüzillikdən əvvəl mövcud imiş. Gəncək şəhərini Strabon Atropatenada, Musa Kalankaytuklu isə Qarabağda yerləşdirir. Hətta çox maraqlıdır ki, “Albaniyanın tarixi”nin müəllifi onu Albaniya şəhəri kimi yox, ərəblərin bu yerləri işğalından sonra salınmış şəhər kimi qeyd edir. Əslində iki Gəncə adını daşıyan şəhər olmuşdur. Birincisi, Atropatenada, ikincisi isə indiki Şimali Azərbaycanda. Gəncə adına Naxçıvanda, Cənubi Azərbaycanda çay və yer adlarında da rast gəlinir. Şimali Qafqazda Nalçik yaxınlığında dağ və çay, Qazaxıstanda göl və çay, Dağıstanda çay və aul (kənd) Gəncə adını daşıyır.

Bəzi təqdiqatçılar isə “Gəncə” sözünün pəhləvi dilində “xəzinə” sözü olduğunu güman edirlər. Bu toponim prototürk mənşəli gəncəklərin adı ilə bağlıdır. Halbuki bu sözün pəhləvi lüğətinə heç bir aidiyyatı yoxdur.

Beləliklə, miladdan əvvəlki qıpçaq soy birləşməsinin tərkibində gəncəklər soyu olmuş və onlar Gəncək (Qanzaq) şəhərini salmışlar. Mənə belə gəlir ki, əvvəlcə Atropatena ərazisində Gəncək (Qanzaq) şəhəri eramızdan əvvəl mövcud olmuş, həmin şəhəri salan gəncəklər Araz çayından şimala miqrasiya edərək (çox güman ki, qıpçaqların tərkibində) indiki yerlərə gəlib çıxmış, Gəncə şəhərinin bünövrəsini qoymuşlar.

Gəncek dilində sözlərin anlamı

• kendük: küp kimi torpaqdan hazırlanan böyük bir qap, küp.
• togrıl: ət və ədviyyatla doldurulan bağırsaq, bumbar/mumbar dolması.
• yudhuğ: uşaqlara işlədilən bir kəlmə.
• kenpe: bir ot adı.
• körke: ağacdan hazırlanmış tabaq.
• çaha: çaxmaq.
• çulıman: su birikintisi.
• çawlı: od qalanan meyvə qabıqları. (çalı)
• çowlı: tutmac süzgəci.
• çeşkel: çanaq, çömlək.
• şenbuy: başqa bir dəvətdən sonra gecələyin (gecə vaxtı) gedilən içki ziyafəti.
• kewli: çayın ağzı, mənsəbi.
• dünüşge: “sülüklü pancar” adlanan bir tərəvəz növü.
• büşinçek: üzüm salxımı.
• banzı: əlaqə pozulduqdan sonra asmaların üzərindəki üzüm qalıntıları, neferneme.
• lüçnüt: iməcə.
• rapçat: biyar; bəyin camaatın gölüklərini (at, eşşək, qatır və s. yük və minik mal-qarasını) alıb üzərinə pulsuz olaraq yük yüklətməsi kimi.
• buldunı: içərisinə yaş ya da quru üzüm qonan xoşmərim.
• sin: sən.
• hana: ana
• hata: ata