Gülüstan türbəsi

Gülüstan türbəsi – Naxçıvan Muxtar Resbublikasında, Culfa rayonunun Gülüstan kəndi yaxınlığında yerləşən XIII əsrə aid memarlıq abidəsi.

Gülüstan türbəsi
38°58′16″ şm. e. 45°35′14″ ş. u.
Ölkə	Azərbaycan
Şəhər	Culfa
Yerləşir	Culfa şəhəri yaxınlığı
Tikilmə tarixi	XIII əsr
Üslubu	Naxçıvan-Marağa memarlıq məktəbi
Vəziyyəti	Fəaliyyət göstərir
UNESCO Ehtiyat Siyahısı
Rəsmi adı: The mausoleum of Nakhichevan
Tipi	Mədəni
Kriteriya	i,iv
Təyin edilib	2001
İstinad nöm.	1173
Dövlət	Azərbaycan
Region	Avropa
Azərbaycandakı tarixi abidələrin milli qeydiyyatı
İstinad nöm.	18
Kateqoriya	Türbə
Əhəmiyyəti	Dünya əhəmiyyətli
Gülüstan türbəsi
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Türbə restavrasiyadan əvvəl

Tarixi

Azərbaycan memarlığı Naxçıvan məktəbinin möhtəşəm nümunələrindən biri də Culfa rayonunun Gülüstan kəndindən təxminən 1 km şərqdə inşa edilən Gülüstan türbəsidir. Xalq arasında “Gülüstan türbəsi” adlandırılan, Orta əsr mənbələrində isə bəzən “Kəsik günbəz” kimi xatırlanan, memarlıq – konstruktiv quruluşuna görə Naxçıvanın, bütövlükdə Azərbaycanın türbə tipli digər memarlıq abidələrindən fərqlənən Gülüstan türbəsi Orta əsr Azərbaycan memarlıq abidələri içərisində özünəməxsus yer tutur. Orta əsr qaynaqlarında türbə haqqında az da olsa məlumatlara rast gəlinir. “Çaldıran Səfəri ruznaməsində” osmanlılar tərəfindən ələ keçirilən Naxçıvan haqqında bəhs edilərkən Kəsik günbəzin – Gülüstan türbəsinin də adına rast gəlinir. XVII əsr türk səyyahı Evliya Çələbinin “Səyahətnamə”sində də Kəsik günbəzin – Gülüstan türbəsinin adı çəkilir. Görkəmli türk alimi, sənətşünas Oktay Aslanapanın fikrincə, Evliya Çələbi öz “Səyahətnamə”sində “Kəsik günbəz” adlı yeri təsvir edərkən məhz Gülüstan türbəsini nəzərdə tutmuşdur. Türkiyənin tanınmış alimlərindən Fəxrəddin Kırzıoğlu və Turqay Yazar da Kəsik günbəzin Gülüstan türbəsi olduğunu yazmışlar.

Memarlıq xüsusiyyətləri

Orta əsr Naxçıvan memarlıq məktəbinin ən gözəl nümunələrindən sayılan, Azərbaycanın qülləvari türbələri sırasına daxil olan Gülüstan türbəsi iki hissədən – sərdabə və türbədən ibarətdir. Sərdabənin divarları dörd cərgə düzülmüş daş divarlardan hörülmüş və quruluşu etibarilə düzgün olmayan çoxbucaqlı əmələ gətirir. Ancaq digər türbələrdə sərdabə hissə yerin altında yerləşdirildiyi halda, burada sərdabə yerin səthindən yuxarıda inşa olunmuşdur. Türbənin aşağı hissəsini təşkil edən, yonulmuş daşdan tikilmiş kürsülük xaricdən kəsik piramida, daxildən silindirik quruluşa malikdir. Yuxarı hissə isə on iki üzlü qüllədən ibarətdir. Türbənin yuxarı kamerası planda diametri 4.6 m olan düzgün çevrə şəklindədir. Onun divarları gəclə suvanmışdır, yuxarı getdikcə tədricən ellips şəkilli günbəzə çevrilir.

Gülüstan türbəsinin şəkli olan marka.

Qüllənin bütün üzlərində yaradılan tağçaların içərisi çox incə şəkildə işlənmiş oyma ornamentlərlə doldurulmuşdur. Türbənin daş üzərində oyulmuş ornamentləri zənginliyi, incəliyi, zərifliyi və mürəkkəbliyi ilə seçilir və demək olar ki, bu cəhətdən digər abidələri geridə qoyur. Abidəni inşa edən memar ornamentlər üzərində işləyərkən onları tağçalarda elə yerləşdirmişdir ki, onu seyredənlər həmişə qonşu səthlərdə müxtəlif biçimli ornamentlər görür. Yüksək sənətkarlıqla işlənmiş ornamentlərin tağçalarda təkrarı ancaq yaxından baxarkən hiss edilir. Bu naxış və ornamentləri ancaq Naxçıvan şəhərində 1186-cı ildə Naxçıvan memarlıq məktəbinin banisi Əcəmi Əbubəkr oğlu Naxçıvani tərəfindən inşa edilmiş Möminə xatın türbəsinin ornamentləri ilə müqayisə etmək olar. Türbənin səthlərini örtən həndəsi ornamentlərin motivləri Naxçıvan şəhərində Əcəmi Əbubəkr oğlu Naxçıvaninin əsərlərində gördüyümüz həndəsi ornamentlərə yaxındır. Bu cəhət Gülüstan türbəsinə kərpic türbələrin, yəni Naxçıvan şəhərindəki abidələrin təsiri olduğunu göstərən əlavə dəlildir.

Akademik Ə.Salamzadə və sənətşünaslıq doktoru K.Məmmədzadə türbənin ornamentlərini təhlil edərək belə bir qənaətə gəlmişlər ki, buradakı ornament bəzəyinin səciyyəsində Naxçıvandakı Möminə xatın türbəsinin ornament bəzəyinin təsirini görməmək mümkün deyil.

Azərbaycan xatirə memarlığının, Naxçıvan memarlıq məktəbinin ən gözəl nümunələrindən olan “Gülüstan türbəsi”nin daş üzərində oyulmuş ornament bəzəkləri xronoloji cəhətdən Kiçik Asiya abidələrinin oyma daş bəzəklərindən əvvəl gəlməklə bu tip bəzəklərin ilk nümunəsi hesab olunur.

Yarandığı vaxtdan keçən müddət ərzində təbii qüvvələrin təsirindən Möminə xatın türbəsində olduğu kimi bu türbənin də üst örtüyü dağılaraq sıradan çıxmışdır. Ona görə də Gülüstan türbəsinin çadır örtüyünün piramidaya oxşar və ya konik şəkildə olması ətrafında müxtəlif fikirlər yaranmışdır. Memarların bir qismi oxşar abidələrlə müqayisəsinə əsasən türbənin konik günbəzlə, başqa bir qismi isə piramidaya bənzər formada tamamlanması fikrinə daha çox üstünlük verir. Tanınmış Türkiyə alimi Oqtay Aslanapa , sənətşünas R.Salayeva da türbənin üst örtüyünün piramida şəklində olması fikrindədirlər.

Şübhəsiz ki, türbə inşa olunarkən üzərində onun təyinatı, sifarişçisi, inşa tarixi, memarı və s. haqqında müfəssəl məlumat verən epiqrafik sənəd – kitabə olmuşdur. Bunu türbənin şimala baxan üzündə olan girişin çatma tağla tamamlanan hissəsində qalan kitabə izləri də təsdiq edir. Ancaq təəssüf ki, bu kitabə zaman keçdikcə dağılmışdır. Ona görə də türbənin inşa tarixi haqqında dəqiq fikir söyləmək çətindir. Ancaq digər abidələrlə oxşar cəhətlərinə əsasən müqayisə edərək, xüsusilə həndəsi naxışlarının təhlilinə və memarlıq həllinə əsaslanaraq türbənin XIII yüzillikdə inşa olunmasını söyləmək olar. Hazırkı vəziyyətdə türbənin sərdabə hissəsində qəbir izi və qəbirüstü abidə qalmamışdır. Ancaq sərdabələr dəfn yeri kimi nəzərdə tutulduğundan burada da kiminsə dəfn olunduğu şübhəsizdir. Türk səyyahı Evliya Çələbinin məlumatına əsasən ehtimal etmək olar ki, XIII yüzillikdə simvolik şəkildə inşa olunmuş bu türbənin sərdabəsində sonralar – XV əsrin sonu – XVI əsrin əvvəllərində Hüseyn Baykaranın oğlu Bahadur Şəfad dəfn olunmuşdur.

Zaman keçdikcə ciddi aşınmalara və dağıntılara məruz qalan Gülüstan türbəsində 2015-ci ildə bərpa işləri aparılmışdır.

Ədəbiyyat

1. Səfərli H. Naxçıvanın türk-islam mədəniyyəti abidələri. Naxçıvan: Əcəmi, 2018, 216 s.
2. K. M. Məmmədzadə – Azərbaycanda inşaat sənəti, Bakı: Elm, 1978, səh 48 – 50
3. Karagöz H. 1590 tarihine göre Nahçivan kazası. İsparta, 2001, 78 s.
4. Salamzadə Ə., Məmmədzadə K. Azərbaycan memearlığının Naxçıvan məktəbi abidələri. Bakı: Elm, 1985, 268 s.
5. Kırzıoğlu F. Osmanlıların Kafkas ellerini fethi (1451-1590). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1993, 550 s.
6. Yazar T. Nahçıvanda Türk Mimarisi (Başlanğıctan 19. Yüzyılın Sonuna Kadar). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2007, 577 s.
7. Salamzadə Ə. Azərbaycanın memarlıq abidələri. Bakı: Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1958, 92 s.
8. Aslanapa O. Türk sanatı. 2. Basım. İstanbul: Remzi Kitabevi, 1989, 454 s.
9. Салаева Р. Нахчыван – наследие архитектура. Баку: Азербайджан, 2002, 240 с.
10. Evliya Ç. Səyahətnamə (Azərbaycan tarixinə dair seçmələr). Bakı: Azərnəşr, 1997, 92 s.

Xarici keçidlər

• Naxçıvandakı Gülüstan türbəsində bərpa işləri aparılır
• Səda - “Gülüstan türbəsi” bərpa edilib
• Gülüstan türbəsi bərpa olunub