Hadisə üfüqü

Qara dəlikdən uzaqdakı bir zərrəcik hər hansı bir istiqamətdə hərəkət edə bilər.

Qara dəliyə yaxınlaşdıqca fəza-zaman onu deformasiya etməyə başlayar.

Hadisə üfüqünün içində bütün yollar zərrəciyi qara dəliyin mərkəzinə sövq edər. Zərrəcik üçün qaçış yoxdur.

Hadisə üfüqü — işıq və maddənin artıq qaça bilmədiyi bölgəni sərhədləyən qurşaq. Hadisə üfüqü hər hansı bir fiziki araşdırma edə bilmədiyimiz bir kosmos parçasıdır. Nə hadisə üfüqündən kənarı bilinən qanunlarla açıqlama imkanı var, nə də orada nə olub bitdiyini bilməyin bir yolu var. Bir ulduzun hadisə üfüqü ulduzun çökmədən əvvəlki kütləsi ilə mütənasibdir. Məsələn, kütləsi 10 günəş kütləsi olan bir ulduz içə çöküb qara dəlik halına gəldiyində diametri 60 km olan bir hadisə üfüqünə sahib olur. Bir qara dəlik maddə udduqca hadisə üfüqünü genişlədir, hadisə üfüqü genişləndikcə də daha güclü qravitasiya sahəsinə sahib olur. Qara dəliyin hadisə üfüqündə nəzəri olaraq zaman tamamən dayanır. Bəzi qara dəliklərdə iki hadisə üfüqü vardır.

Dönən qara dəliyin ətrafındakı iki səth. İç sfera statik sərhəddir (hadisə üfüqü). Erqosferanın iç sərhədidir. Qütblərdə hadisə üfüqünə toxunan oval formada səth isə erqosferanın digər sərhədidir. Erqosferanın içindəki bir zərrəcik fəza-zaman dreyfində olub dönməyə məcbur edilir (Penrouz müddəti).

Bəziləri "hadisə üfüqü" termini yerinə qara dəliyə çox da uyğun olmayan "qara dəliyin səthi" terminini istifadə edirlər. (Terminin uyğun olmamasının səbəbi bir planet və ya ulduzdakı kimi qatı və qazlardan təşkil olan bir səthinin olmamağıdır.) Lakin burada bəzi xüsusi xüsusiyyətlər göstərən bir bölgədən danışılmır; bir müşahidəçi qara dəliyə üfüqü aşacaq qədər yaxınlaşmış ola bilsəydi, özünə səth təəssürat sağlayacaq heç bir xüsusiyyət və ya dəyişiklik hiss edə bilməyəcəkdi. Buna qarşılıq geri dönmə cəhdini edəndə, artıq bu bölgədən qaça bilməyəcəyinin fərqinə varmış olacaq. Bu sanki "dönüşü olmayan nöqtə"dir. Bu vəziyyət axıntısı güclü bir dənizdə axıntıdan xəbərsiz bir üzgüçünün vəziyyətinə bənzədilə bilər.

Digər bir tərəfdən hadisə üfüqünün sərhədinə yaxınlaşmış bir müşahidəçi qara dəlikdən yetərincə uzaqlıqdakı bir müşahidəçiyə nəzərən zamanın fərqli bir şəkildə axtığının fərqinə varacaqdır. Qara dəlikdən uzaqda olan müşahidəçinin digərinə sabit aralıqlarla (məsələn, bir saniyə ara ilə) işıq işarələri yolladığını qəbul edək: qara dəliyə yaxın müşahidəçi bu işarələri həm daha enerjili (işığın qara dəliyə düşmək üzrə yaxınlaşdıqca "maviyə sürüşmə"si nəticəsiylə bu işıq işarələrinin tezliyi daha yüksək olacaq), həm də ardıcıl işarələrin aralarındakı zaman aralığı daha qısalmış (bir saniyədən daha az) olaraq alacaq. Yaxın müşahidəçi uzaqdakına nəzərən zamanın daha sürətli axdığını görəcəkdir. Uzaqdakı müşahidəçi də, əksinə, digərində meydana gələn şeylərin get-gedə daha yavaş olduğunu, zamanın daha yavaş axdığını görəcək.

Uzaqdakı bir müşahidəçinin bir obyektin qara dəliyə doğru düşüşünü müşahidə edilməsi halında müşahidəçiyə görə "qravitasiya qırmızı yerdəyişməsi" və "zamanın genişlənməsi" təsirləri birləşəcək: obyektdən çıxan işarələr get-gedə qırmızı, get-gedə sönük (uzaqdakı müşahidəçiyə çatmazdan əvvəl get-gedə artan enerji itkisi ilə çıxarılan işıq) və get-gedə aralıqlı olacaqdır. Yəni praktikada müşahidəçiyə çatan işıq fotonlarının sayı, get-gedə sürətlə azalacaqdır və obyektin qara dəliyə basdırılıb görünməz olmasının ardından tükənəcək. Obyektin hələ hadisə üfüqü sərhədində hərəkətsiz durduğunu görən uzaqdakı müşahidəçinin onun düşməsinə mane olmaq üzrə hadisə üfüqünə yaxınlaşması boşuna olacaq.

Qara dəliyin "təkliy"inə yaxınlaşan bir müşahidəçiyə təsir etməyə başlayan faktorlara "gəl-get faktorları" deyilir. Bu təsirlər qravitasiya sahəsinin homogen olmayan bir quruluşa sahib olması səbəbi ilə obyektin qeyri-formallaşmasına (təbii formasını itirməsinə) səbəb olur. Bu "gəl-get təsirləri bölgəsi" böyük qara dəliklərdə tamamilə hadisə üfüqündə yer alır; lakin xüsusilə "ulduz qara dəlikləri"ndə hadisə üfüqünün sərhədini də aşaraq təsir edir. Bu səbəbdən ulduz qara dəliyinə yaxınlaşan bir kosmonavt daha hadisə üfüqünə keçmədən parçalanacaqkən, nəhəng qara dəliyə yaxınlaşan bir kosmonavt daha sonra "gəl-get təsirləri" ilə yox edilməklə bilikdə, hadisə üfüqünə bir asanlıqla giriş edəcək.

Xarici keçidlər

• Kip Torn, Qara dəlik və vaxtın deformasiyası, Champs Flammarion, 1994. (ISBN 978-2-08-211221-5)
• Abhay Ashtekar and Badri Krishnan, "Isolated and Dynamical Horizons and Their Applications", Living Rev. Relativity, 7, (2004), 10; Online Article, cited Feb.2009.