Hind teatrı tarixi
Bu məqaləni vikiləşdirmək lazımdır. |
Hind teatrı Asiyanın ən qədim teatrıdır. Hind teatrı Tibetdən tutmuş İndoneziyaya qədər bütün Şərqi Asiya ölkələrinin teatr formalarının təşəkkülünə böyük təsir göstəmişdir. Hətta Çin və Yaponiyanın teatr sənətilə Hind teatrının estetik prinsipləri arasında bir sıra oxşar cəhətlər aşkarlamaq mümkündür.
Natyaşastra risaləsi redaktə
Natyaşastranın varisi
Hind teatrının estetik prinsipləri müəyyən bir elm, müəyyən bir təlim kimi meydana gəlir. Hind xalqlarının ənənəvi teatr formalarının estetik prinsipləri, onların poetikasının başlıca cəhətləri dramatik sənət haqqında ən qədim sanskrit risaləsi sayılan Natyaşastra toplusunda ifadə olunmuşdur. Özü də birinci dəfə olaraq ardıcıl surətdə, sahmanlı şəkildə. Natyaşastra teatr sənəti barəsində risalədir, elmi-praktiki kitabədir, prinsiplər, qanunlar cədvəlidir, hindlilərin teatr sənətinin paradiqmasıdır. Müəyyən dövrə qədər alimlər belə hesab edirdilər ki, bu risalə m.ö. IV-III yüzilliklərə aiddir. İndisə həmin risalənin bizim eranın I əsrinə mənsub oldugu israrla söylənilir. “Natyaşastra” teatrın təşəkkülü, özündə tamaşa rüşeymi daşıyan dini ayinlər, mərasimlər, teatr binalarının memarlığı, səhnə məkanının təşkili, teatrın imkanları və bədii vasitələri haqqında risalədir. Ayrı-ayrı fəsillər dram əsərinin yaradılmasına, şeir qoşmaq qaydalarına, musiqi sənəti (vokal, instrumental musiqi; musiqinəzəriyyəsi) və xoreoqrafiya (rəqsin texnikası, pantomima sənəti) qanunlarına həsr edilib. “Natyaşastra” ensiklopedik bilgilər toplanmış məlumat kitabəsidır. Risalə 36 fəsildən ibarətdir. Bu risalədə bir tərəfdən səhnə mətninə verilən təfsirin, yozumun tamlıgı, texniki təsnifatın dəqiqliyi gözlənilir, digər tərəfdən teatrla bağlı bir çox informasiyalar mif və əfsanələrin köməyilə işıqlandırılır. Hind klassik dramının yaranması da “Natyaşastra” dini toplusunda əfsanə ilə, mifoloji təfəkkürlə əlaqələndirilir. Risaləyə əsasən, hind tarixinin rəvayətvari QIZIL ƏSRİ sona çatdığı və Yerin, Göyün sakinlərinin mənəvi-əxlaqi durumu pozulduğu, korlandığı zaman tanrılar baş Allah Brəhmədən xahiş edirlər ki, indusları əyləndirən və öyrədən bir nəsnə fikirləşib yaratsın, onlara dəyərli bir kitabə, qanunlar məcəlləsi göndərsin; elə bir kitabə ki, bu, olsun hindlilərin “beşinci veda”sı: özü də həmin bu veda, ilk dörd vedadan fərqli olaraq, bütün kastalrın, o cümlədən şudraların, - toxunulmazlar silkinin, - istifadəsinə verilsin. Brəhmə tanrıların xahişini yerinə yetirərək “Natyaşastra” risaləsini hind dramı tarixini, nəzəri və praktiki mündəricəsi qismində yaratdı. Brəhmə onun mövzusunu qədim hind rəvayətlərindən götürdü və “Riqveda” dini kitabəsindən deklama- siya sənətini, “Samaveda” müqəddəs risaləsindən nəğmə qoşmaq məharətini, “Yacurveda” dini məxəzindən mimikaların köməyilə oyun quramaq bacarığını, “Atharvaveda” sakral mətnlərindən emosiyanı, duyğuları alıb “beşinci veda”da cəmləşdirdi. Əfsanəyə görə Brəhmə “Natyaşastra” risaləsini tamamlayıb səma müdriki Bharataya göndərdi və ona tamaşalar hazırlamağı tapşırdı. “Natyaşastra” risaləsinin böyük bir qismi nəzmlə yazılıb: bu mətnlər xaraktercə puranalar (mifoloji xalq hekayələri, qutsal bilgi mətnləri) üslubundadır. Belə deyirlər ki, “Natyaşastra”dan öncə bu tipli daha erkən risalələr mövcud olub. Məsələ ondan ibarət ki, m.ö. IV yüzildən etibarən “nata” və “natasutralar” barəsində məlumatlar var. “Nata” sanskritcə aktyor deməkdir. “Sutra” isə dua, müqəddəs mətn kimi anlaşılır. Beləliklə, “Natasutra” risaləsinin adı aktyor sənətinə həsr olunmuş nəzəri, və eyni zamanda, qutsal, müqəddəs mətn qismində mənalandırılır. Hindşünas tədqiqatçıların əksəriyyəti bu fikirdədir ki, “Natyaşastra” risaləsinin müəllifi elə Brəhmənin özüdür. Hətta məlumdur ki, bu risalə müəyyən dövr müddətində “Bharatiyanatyaşastra” adlandırılmışdır. Hər necə isə fakt bu ki, “Natyaşastra” risaləsinin hind mədəniyyətində gəlişmə tarixi içrə səma müdriki Bharatanın rolu inkar edilməzdir. Deməli, “Natyaşastra” artıq apriori sakral mənşəli bir məxəzdir, şəcərəsi mifologiyada tanrılara, kosmik dünyaya bağlıdır.
Hind rəqqaslıq sənəti redaktə
Karl Hageman
Hind teatr sənəti hindlilərin inancları, dini mədəniyyətlərilə sıx surətdə əlaqədardır. Klassik RƏQS Hindistanda yoqanın formalarından biri kimi qavranılır, fiziki və mənəvi enerjinin sintezi sayılır. Hindistanın bütün rəqs formaları ilahi, transendental, kosmik dünyadan aldıqları enerji hesabına yaranmışdır. Klassik hind rəqqaslıq sənəti hinduizmin (induizm) müstəvisində formalaşıb əfsanə, əsatir, folklor nümunələri, ayin və mərasimlərə, mistik inanclara söykənir.
Kathakali teatrı redaktə
Bharata Natyam, Manipuri, Odissi, Kathak rəqsləri hind klassik rəqqaslıq sənətinin zirvəsidir. Bu rəqslər bir çox xüsusiyyətlərinə görə bir-birlərinə bənzəsələr də, onlar arasında müəyyən fərqli cəhətlər də mövcuddur. Manipuri, Odissi, Kathak vahid hind rəqqaslıq mədəniyyətinin ənənələrinə söykənsələr belə, onlar heç vaxt mənsub olduqları məmləkətlərin etnoqrafik əlamət və məziyyətlərini itirmirlər. Kathakali onlardan fərqlidir: bu təmiz rəqs yox, rəqs üzərində qurulmuş tamaşadır. Bundan əlavə Kathakalinin seçilən nişanələrindən biri də budur ki, teatrın tamaşaları folklor örnəklərinə, şifahi xalq yaradıcılığı ənənələrinə diskurs baxımından geniş yer verib qədim əfsanə və rəvayətlərə əsaslanır. Çakiyar Kothu, Kudiyattam, Krişnattam, Ramanattam kimi teatrallaşdırılmış sənət növləri Kathakali teatrının soykökündə iştirak ediblər. Bu, Kathakali teatrının birbaşa nağılçı sənətilə əlaqələndirir. Kathakali teatrının şəcərəsində Kerala ştatında tətbiq edilən Şərq əlbəyaxa döyüşlərinə də müəyyən bir hücrə mənsubdur. Çakiar Kothunu xüsusi bir kasta çakiarlar Malabara məbədlərində müqəddəs puranalar (qutsal mifoloji hekayətlər) və epik poemalar əsasında ifa edirdilər. Kerala ştatında yaranmış Kudiyattam daha dramatik bir forma idi. Onun tamaşaları da Krişnattam kimi gecələr oynanılırdı. Kathakali məhz onların ifadə formalarından faydalanaraq meydana gəlmişdir. Onun tamaşaları da təsadüfi deyil ki, gecələr nümayiş etdirilir.
Raslila tamaşaları redaktə
Cavan Krişnanın igidliklərilə bağlı hörgülənmiş süjetlər “Raslila” adı altında Hindistanda məşhur olan teatr tamaşalarından ötrü də əsas müəyyənedici faktordur. Onun vətəni Qanq çayının qollarından ən irisi Camna çayı üzərində məskunlaşmış Mathur şəhəridir. Anası Devakidir, dayısı Kamsa. Mathur Hindistanın müqəddəs şəhərlərindən biridir, zəvvarlıq diyarıdır. Tanrı Krişnanın cavanlığı barədə dolaşan əksər əfsanələr bu şəhərlə bağlıdır. Rəvayətə görə dayısı əcinə Kamsadan gizlədilən Krişna Mathur şəhərinin kənarında Vrindavana kəndinə gətirilir və onun bütün uşaqlığı burada keçir. Guya bir kahin əcinə Kamsaya deyib ki, onu öz doğma bacısı oğlu öldürəcək. Əcinə Kamsanın Krişna ilə düşmənçiliyi də elə bundan sonra başlayır. Hind kəndliləri hələ indinin özünə qədər tanrı Krişnanın uşaqlıq sərgüzəştlərindən danışan nağıllara valehliklə qulaq asırlar. M.ö. III əsrdə yaşamış yunan mütəfəkkiri Meqasfenin qeydlərinə görə hələ o zaman Krişna hindlilərin se-vimli tanrılarından biri imiş. Bu qədim yunan tarixçisi Krişnanı Zevsin igid oğlu Herakla bənzədir. Bəzi dinşünaslar isə tanrı Krişnanı İsa peyğəmbərin ilk örnəyi sayır. Onlar söyləyirlər ki, Tövrat və İncil bu Dravit tanrısını sadəcə olaraq gəncləşdirmişdir. “Dravittanrısı” güney Hindistanın ari olmayan yerli tanrısı deməkdir. Raslila tamaşaları adətən Krişnaya həsr olunmuş bayramlar zamanı oynanılırdı. Bu tamaşalar açıq meydanda göstərilirdi. Əksərən seyrçilər raslila zamanı ya ayaq üstə dayanır, ya da dövrə vurub ifaçılar ətrafında əyləşirlər. Raslila tamaşaları oynanılan meydanda həmişə xüsusi struktura malik səhnə qurulur. Düzünə qalsa, bu, səhnə deyil, taxt-tac formalı bir komadır. Bu koma-taxtın uzunluğu təqribən 3, enisə metrə yarımdır. Koma yaşıl yarpaqlarla örtülür, arxadan isə çit pərdə asılır. Ortadan hündürlüyü metrə yarım olan bir taxt düzəldilir, balış və parçalarla bəzədilir. Bir qədər aşağıdan isə üstünə parça çəkilmiş pilləkən qurulur. Bu pilləkən taxta əyləşəcək aktyorlara kömək etmək məqsədini güdür. Digər tərəfdən bu pilləkəndən az nüfuza malik olan personajlar da oturacaq kimi istifadə edirlər. Komanın qarşısına xalça (və ya palaz) sərilir və hadisələr bu xalça üzərində oynanılır. Dramın baş qəhrəmanı tanrı Krişna və onun qardaşı Balarama həmişə meydanda olurlar. Bir tərəfdən bu qəhrəmanlar dramın əsas personajlarıdır, digər tərəfdən isə bu raslila bir tamaşa kimi məhz onların şərəfinə oynanılır. Krişna və Balaramanın daima tamaşa meydançasında gəzişmələri həm də onu bildirir ki, bu tamaşalar, hər şeydən əlavə, bir ayin qismində təsəvvür olunur. Koma-taxtın tamaşada öz funksiyası var. O, qorxulu ilan-əjdaha Kalinda üzərində qələbə çalıb Camna çayının dalğaları arasında peyda olduğu zaman taxt üstünə çıxır. Qasidi dinləmək üçün də Krişna taxtdan yararlanır. Palazın sağ tərəfində sazəndələr əyləşir. Orkestr adətən yeddi nəfərdən ibarət olur. Bu orkestrin tərkibinə mridanq tipli təbillər, saz və kamançaya oxşar simli alətlər, metal nimçələr və balaca fisqarmoniya daxildir. Sonuncu alətin cəmi iki oktavası var: sol əllə tuluqdan alətə hava vurulur, sağ əlləsə melodiya çalınır. Sazəndələr həmişə elə otururlar ki, üzləri aktyorlara tərəf olsunlar: əks təqdirdə müşayət aktyorların oyunu ilə uyuşmaz.
Hind klassik dramının qısa tarixi redaktə
Bu tarix “Natyaşastra” risaləsilə sıx surətdə bağlıdır. Çünki hind dramının estetikası bu risalədən bəllidir. Pyes yazmağın yolları, qanunları da “Natyaşastra”nın bölmələrində açıqlanır. Hərçənd risalə nəzəriyyə xislətlidir, poetikadır və deməli, mətnlərin mövcudluğu ondan ötrü vacib şərtdir.
Bhasa redaktə
Sanskrit dramının məşhur pyes yazarlarından biri də Bhasadır. Onu 13 pyesin müəllifi hesab edirlər. Əslində bu pyeslərin heç birində birbaşa Bhasa adına təsadüf olunmur. Lakin teatr sənətinin tədqiqatçıları şərti şəkildə “trivandrum pyesləri” adlandırılmış dram əsərlərini Bhasaya mənsub bilirlər. Kalidasa “Malyavika və Aqnimitra” dramında Bhasanı öz sələfi kimi tanıtdırır. Belə ki, Bhasa dramın “Natyaşastra” risaləsində göstərilən bütün növlərində özünü sınamışdır. Onların sırasında 1 pərdəli pyesdən tutmuş 7 pərdəli drama qədər istənilən növ əsərə rast gəlmək mümkündür. Bu pyeslərdən 6-sı, - “Madhyavyayoqa”, yəni “Ortancıl qardaş haqqında vyayoqa”, “Dutaqhatothaça”, yəni “Səfir Qhatothaça”, “Dutavakya”, yəni “Səfirlik”, “Karnabhara”, yəni “Karnanın aqibəti”, “Urubhanqa”, yəni “Sınmış çanaq sümüyü”, “Pançaratra”, yəni “Beş gecə” hindlilərin epik sərvəti “Mahabharata” sujetlərinə, 2-si “Pratimanataka”, yəni “Heykəl haqqında nataka” və “Abhişekanataka”, yəni “Şahlıq haqqında nataka” isə məşhur “Ramayana” motivlərinə yazılmışdır.
Kalidasa redaktə
Bhasa kimi Kalidasa barəsində də faktiki tarixi məlumat tapmaq çətindir. Lakin Kalidasanın həyat və yaradıcılığı ilə bağlı bir sıra əfsanələr mövcuddur ki, onun şəxsiyyətini müxtəlif yönlərdə tanıdır. Kalidasanın həyatı ilə ilişkili əfsanələrin yaranmasının əsl səbəbkarı dramaturqun adı olub: KALİDASA. “Kali” yeraltı dünyanın qadın hökmdarı, qaraüzlü, qəzəbli tanrının adıdır, “dasa” isə qul deməkdir.
Rabindranat Taqorun musiqili teatrı redaktə
Məhz Rabindranat Taqorun fəaliyyəti nəticəsində Avropa mədəniyyətilə hind mədəniyyəti arasında körpü salınır. Taqor hindistanın ən universal zəkası olub. O, həm bəstəkar, həm rəssam, həm yazıçı, hım dramaturq, həm də rejissor və aktyor idi. Qalın romanların, çoxsaylı şeirlərin və hekayələrin, pyeslərin, rəsm əsərlərinin müəllifi Rabindranat Taqor hind musiqili teatrının yaradıcısıdır. Milli musiqi ənənələrində tərbiyə almış Taqorun 1878- 1880-cı illərdə Avropaya səfəri onun musiqi qavrayışının hüdudlarını xeyli genişləndirir. Taqor xüsusilə irland xalqının folklor oxumalarına heyran qalır. Vətənə döndükdən sonra tez bir zamanda 1881- ci ilin fevralında dahi Rabindranat “Valmiki Dahisi” (“Valmiki-protibha”) adlı musiqili dramını səhnələyir və seyrçilərin ixtiyarına verir. Bu tarix başqa bir faktla da xarakterikdir: hind səhnəsində ilk qadın məhz 1881-ci il fevralın 26-sında görünmüşdür. Həmin gün Taqorun 12 yaşlı qardaşı qızı onun tamaşasında tanrıça Sarasvati rolunda çıxış etmişdir.