Vikipediya

Homo economicus

Homo economicus (latın dilindən – «iqtisadi insan») — insanların daim rasional və dar mənada şəxsi maraqları olan, subyektiv olaraq müəyyən edilmiş məqsədlərini optimal şəkildə həyata keçirən subyektlər kimi təsviri. Bu, bəzi iqtisadi nəzəriyyələrdə və pedaqogikada istifadə edilən Homo sapiens haqqında söz oyunudur.[1]

Oyun nəzəriyyəsində Homo economicus çox vaxt mükəmməl rasionallıq fərziyyəsi ilə modelləşdirilir. Burada güman edilir ki, subyektlər həmişə istehlakçı kimi faydalılığı və istehsalçı kimi mənfəəti maksimuma çatdıracaq şəkildə hərəkət edirlər.[2] Onlar bu məqsədlə özbaşına mürəkkəb deduksiyalar həyata keçirə bilirlər. Onlar həmişə bütün mümkün nəticələr üzərində düşünməyə və mümkün olan ən yaxşı nəticəyə gətirib çıxaracaq hərəkət istiqamətini seçməyə qadir olurlar.

İnsan davranışına dair bir nəzəriyyə olaraq, bu, koqnitiv qərəzlərini və digər irrasionallıqları araşdıran davranış iqtisadiyyatı anlayışlarına, idrak və vaxt məhdudiyyətləri kimi praktik elementlərin subyektlərin rasionallığını məhdudlaşdırdığını fərz edən məhdud rasionallığa ziddiyyət təşkil edir.

Termin tarixi

redaktə

"İqtisadi insan" termini ilk dəfə XIX əsrin sonlarında Con Stüart Millin siyasi iqtisad üzrə işini tənqid edənlər tərəfindən istifadə edilmişdir.[3] Millin burada istinad edilən yazısı belədir:

  [Siyasi iqtisadiyyat] insanın bütün təbiətini, nə də insanın cəmiyyətdəki bütün davranışını sosial dövlət tərəfindən dəyişdirilmiş kimi qəbul etmir. Bu, onunla yalnız sərvət sahibi olmaq istəyən və bu məqsədə çatmaq üçün vasitələrin müqayisəli effektivliyini mühakimə etməyə qadir olan bir varlıq kimi maraqlanır.[4]  

Adam Smit "Əxlaqi hisslər nəzəriyyəsi" əsərində fərdlərin başqalarının rifahına simpatiya bəslədiyini iddia etmişdi. Digər tərəfdən, Smit "Millətlərin sərvəti"ndə yazırdı:

  Bu, naharımızı gözlədiyimiz qəssabın, pivəçinin və ya çörəkçinin xeyirxahlığından deyil, onların öz maraqlarına münasibətlərindən qaynaqlanır.[5]  

Homo economicus anlayışının neoklassik nəzəriyyədə ilkin rolu milli iqtisadiyyatda və adi vətəndaşların rifahında daha da artımı sürətləndirmək üçün qanunların və prinsiplərin kəşf edilməsi haqqında ümumi məqsədi əhatə etmək üçün ümumiləşdirilmişdir. Bu qanunlar və prinsiplər iki idarəedici faktor ilə – təbii və sosial faktorlar ilə müəyyən edilirdi.[6] Fərdi subyektlərin digər rasional fərdlər arasında rasional hərəkət edəcəyini fərz edən firmanın neoklassik nəzəriyyəsinin əsası olduğu aşkar edilmişdir.[7] Burada Adam Smit izah edir ki, rasional və öz maraqlarını güdənlərin Homo economicus anlayışı altında hərəkətləri maddi sərvətlərin səmərəli bölüşdürülməsi kimi başa düşülən ümumi yaxşılığa töhfə verir. Bununla belə, sosial alimlər cəmiyyətlərdə ümumi xoşbəxtlik üçün gəlir və sərvətin faktiki əhəmiyyətinə şübhə ilə yanaşırlar.[8]

Termin ilkin olaraq Smit və Millin öz yazılarında geniş şəkildə təsvir etdiyi iqtisadi subyektin təbiətini tənqid etmək üçün istifadə edilmişdir. Qeyd edilmişdir ki, analitik baxış bucağından Millin Homo economicus anlayışının inkişafına verdiyi töhfə siyasi iqtisadiyyatı istehsalın və sərvətin bölüşdürülməsinin müxtəlif aspektləri ilə müəyyən edə bildiyi üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bununla belə, Adam Smit ilk dəfə nümayiş etdirmişdi ki, uyğun siyasət və iqtisadi sistem ilə milli rifah fərdlərin eqoizmi sayəsində baş verə bilər.[6]

Həmçinin bax

redaktə

İstinadlar

redaktə
  1. ↑ Zak, Paul J. Moral Markets: The Critical Role of Values in the Economy. Princeton University Press. 2010-12-16. səh. 158. ISBN 9781400837366. 2023-03-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 June 2018.
  2. ↑ Rittenberg and Tregarthen. Chapter 6 (PDF) // Principles of Microeconomics. səh. 2. August 10, 2013 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: June 20, 2012.
  3. ↑ Persky, Joseph. "Retrospectives: The Ethology of Homo economicus." The Journal of Economic Perspectives, Vol. 9, No. 2 (Spring, 1995), pp. 221–231
  4. ↑ Mill, John Stuart. "On the Definition of Political Economy, and on the Method of Investigation Proper to It," London and Westminster Review, October 1836. Essays on Some Unsettled Questions of Political Economy, 2nd ed. London: Longmans, Green, Reader & Dyer, 1874, essay 5, paragraphs 38 and 48.
  5. ↑ Smith, Adam. “On the Division of Labour,” The Wealth of Nations, Books I–III. New York: Penguin Classics, 1986, p. 119.
  6. ↑ 1 2 Elahi, Khandakar. "Behavioural controversy concerning homo economicus: a Humean perspective". The Journal of Philosophical Economics. 7. January 2014: 2–29.
  7. ↑ Kluver, Jesse; Frazier, Rebecca; Haidt, Jonathan. "Behavioral ethics for Homo economicus, Homo heuristicus, and Homo duplex". Organizational Behavior and Human Decision Processes. 123 (2). 2014: 150–158. doi:10.1016/j.obhdp.2013.12.004.
  8. ↑ Konow, James; Earley, Joseph. "The Hedonistic Paradox: Is homo economicus happier?" (PDF). Journal of Public Economics. 92 (1–2). 2008: 1–33. doi:10.1016/j.jpubeco.2007.04.006. 2023-08-24 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2023-08-24.

Əlavə ədəbiyyat

redaktə
  • J.S. Mill, 'On the Definition of Political Economy, and on the Method of Investigation Proper to It' (1836) London and Westminster Review
  • J.S. Mill, Essays on Some Unsettled Questions of Political Economy (2nd ed. Longmans, Green, Reader & Dyer 1874) (read online Arxivləşdirilib 2017-12-08 at the Wayback Machine)
  • A.K. Sen, ‘Rational Fools: A Critique of the Behavioural Foundations of Economic Theory’ (1977) 6 Philosophy and Public Affairs 317
  • K. Wach, Od człowieka racjonalnego do emocjonalnego. Zmiana paradygmatu nauk ekonomicznych, «Horyzonty Wychowania» 2010, nr 9(17), ss. 95-106 (ISSN1643-9171).
  • M. Blaug, Metodologia ekonomii, PWN, Warszawa 1995, s. 127.
  • K. Dopfer, The Economic Agent as Rule Maker and Rule User: Homo Sapiens Oeconomicus, «Journal of Evolutionary Economics» 2004, vol. 14, ss. 177—195

Xarici keçidlər

redaktə
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Homo_economicus&oldid=7220327"