Hurrilər

Hurrilər ― qədim Yaxın Şərqdə, əsasən e.ə. III minillikdən başlayaraq e.ə. II minilliyə qədər yaşamış bir xalq. Onlar Mesopotamiya, Anadolu və Şimali Suriyanın bəzi bölgələrində məskunlaşmışdılar.

Hurrilər
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Hurrilər regionda yaranan və inkişaf edən digər böyük sivilizasiyalar – Şumerlər, Akkadlılar, Hetər, Babililər, Assurlular və Misirlilər – ilə sıx əlaqədə olmuş, həm müharibələr, həm də diplomatik münasibətlər çərçivəsində təsir göstərmişlər.

Hurrilər qədim Yaxın Şərqdə regional siyasət, mədəniyyət və din baxımından mühüm yer tutmuş bir xalq idi. Onların yaratdıqları Mitanni krallığı dini panteonları və dil xüsusiyyətləri, yalnız öz dövrlərində deyil, sonrakı mədəni inkişaflarda da təsirini göstərmişdir. Arxeoloji və yazılı mənbələr vasitəsilə Hurrilər haqqında əldə olunan məlumatlar bölgənin mədəniyyətlərinin necə qarşılıqlı təsirə girdiyini və bir-birinə necə təsir etdiyini anlamaqda kömək edir.

Bu baxımdan, Hurrilər həm özlərinin, həm də qonşu sivilizasiyaların inkişafında əhəmiyyətli bir kəmər rolunu oynayır və onların irsi, tarixşünaslıq və arxeologiya sahəsində araşdırmalar üçün hələ də aktual və maraqlı bir mövzudur.

Coğrafi yayılma

Əsas Məkanlar

• Mesopotamiya: Şimal bölgəsində, bugünkü İraqın bəzi hissələrində.

• Anadolu: Xüsusilə Türkiyənin şərq bölgələri.

• Şimali Suriya: Mitanni krallığının mərkəzi ərazilərindən biri.

Əhəmiyyəti: Hurrilərin məskunlaşdığı bölgələr ticarət yollarının və mədəniyyətlərarası əlaqələrin kəsişdiyi strateji ərazilər idi. Bu səbəbdən onlar həm iqtisadi, həm də mədəni baxımdan bölgənin inkişafında mühüm rol oynamışlar.

Dil və ədəbiyyat

Hurri dili

• Hurrilərin danışdığı dil qeyri-Hind-Avropa xarakter daşıyır və aqqlutinativ xüsusiyyətlərə malikdir.

• Dilin qrammatikası və leksikası barədə məlumatlar əsasən gil kitabə, dini mətnlər və abidələr üzərindən əldə olunub.

Ədəbi irs

• Hurrian ədəbiyyatı əsasən dini və mifoloji mövzuları əhatə edir.

• Məşhur “Kumarbi Miti” kimi əsərlər, tanrıların yaradıcılıq və hakimiyyət mübarizələrini təsvir edir və Hurrilərin dini dünyagörüşünü əks etdirir.

Mədəniyyət və din

Dini inanc

• Hurrilərin panteonunda bir neçə mühüm tanrı yer alırdı; ən tanınanları arasında Teşub (fırtına tanrısı), Şavuşka və Kumarbi var.

• Dini mərasimlər və ibadət ənənələri, yalnız Hurrilər arasında deyil, qonşu mədəniyyətlər – xüsusilə Hittilər – arasında da təsirli olmuşdur.

Mifologiya

• Hurri mifologiyası tanrıların və kahinlərin hekayələri ilə zəngindir.

• “Kumarbi Miti” tanrıların yaranışı, mübarizələri və nəsillər arası keçid mövzularını işıqlandırır.

Siyasi qurumlar və Mitanni krallığı

Hurrilər vahid bir dövlət kimi yox, müxtəlif tayfalar və kiçik krallıqlar şəklində mövcud idilər.

Bu krallıqlar birləşərək güclü dövlət quruluşu yaratdılar ki, bunun ən məlum nümunəsi Mitanni krallığıdır.

Mitanni krallığı

• Zaman çərçivəsi: E.ə. 1500–1300 illəri.

• Coğrafi yayılma: Əsasən bugünkü Şimali Suriyа, Şərqi Anadolu və Şimal Mesopotamiya ərazilərini əhatə edirdi.

• Xüsusiyyətləri: Mitanni dövlətinin idarəetmə sistemində və diplomatik əlaqələrində Hurrilər mərkəzi rol oynayırdı. Məsələn, Misir fironları ilə ailəvi və siyasi əlaqələr, ticarət və hərbi ittifaqlar bu dövrdə ön plana çıxırdı.

Əlaqələr və regional təsir

Qonşu sivilizasiyalarla münasibətlər

• Hurrilər qonşu sivilizasiyalarla – Hetlər, assuriyalılar, babilistanlılar və misirlilər – həm müharibələr, həm də diplomatik əlaqələr vasitəsilə qarşılıqlı təsir göstəriblər.

• Onların dini və mədəni ənənələri, xüsusilə tanrı panteonu və mərasimlər, qonşu xalqlar tərəfindən mənimsənilmiş və bəzən sintez olunmuşdur.

Mədəni mübadilə

• Hurrilər və onların Mitanni dövləti, regionda dil, incəsənət və din baxımından bir növ “mədəniyyətlərarası körpü” rolunu oynayırdı.

Dil və mədəni irsin sonrakı təsiri

Urartu ilə əlaqə

• Bəzi araşdırmalar Hurrilər ilə sonradan yaranan Urartulular arasında dil və mədəniyyət baxımından müəyyən əlaqələr olduğunu göstərir.

• Urartu dövləti (e.ə. sonu – e.ə. əvvəlləri) da Hurro-Urartian dil ailəsinin üzvü hesab olunur.

Uzunmüddətli mədəni iz

• Hurrilərin dini və mədəni ənənələri, onların dövlətçilik təcrübəsi və dil xüsusiyyətləri, sonrakı regional sivilizasiyalarda – xüsusilə hetlər və urartulular arasında – öz izini buraxmışdır.

Tarixi araşdırmalar və müasir yanaşmalar

Arxeoloji Tapıntılar

• Hurrilər haqqında məlumatların çoxu arxeoloji qazıntılar, gil kitabə və abidələrdən əldə olunub.

• Xattusa (Hetlərin paytaxtı) və Nuzi kimi yerlərdə tapılan mətnlər Hurrilərin dil və mədəniyyətinə işıq salır.

Elmi mübahisələr

• Hurrilərin mənşəyi, dil ailəsi və digər qədim xalqlarla əlaqələri barədə alimlər arasında müxtəlif nəzəriyyələr mövcuddur.

• Bəzi tədqiqatçılar onların Qafqaz və ya ətraf bölgələrdən Yaxın Şərqə miqrasiya etdiklərini, digərləri isə yerli inkişaf nəticəsində ortaya çıxdıqlarını irəli sürürlər.