Körmöz

Körmöz - türk və altay xalq inancında və mifologiyasında ruh, cin, qarabasma mənasını verən söz. Körmös, Kürmös və ya Körümes də deyilir. Yaxşılıq və pislik edən ruhların hamısıdır. Ümumiyyətlə üçlü bir təsniflə ələ alınarlar.

• Yer üstündə yaşayan ruhlar,
• Su və torpaq altında yaşayan ruhlar.
• Səmada yaşayan ruhlar.

Bəzən Tanrının vəzifələndirdiyi varlıqlardır. Şeytanı varlıqlara isə Soqor Körmös (Kor Mələk) adı verilirdi. İslam inancına görə də şeytan da əslində mələklərin içərisindədir lakin sonradan üsyan etmişdir. Körmösler ən çox gün batımında və gün doğumunda ortaya çıxar və təsirli olurlar. Buna görə bu vaxtlar təhlükəli sayılır. Bu vaxtlarda uyunulması uyğun görülməzdi. İnsanların ruhlarını ələ keçirə bilərlər. Körmöslü anlayışı dəli və ya ruhi xəstə mənasında istifadə edilər. Yakutlar ölülərin özbaşına gəzən ruhlarına Üğör (Yör)adı verilər. Ölən insanların ruhlarının Körmöse çevrildiyi inancı məşhurdur. Qəza nəticəsində vəfat etmiş insanların ruhlarına Obun, intihar edənlərinkine Albandeyilər. Ataların ruhları isə Ozor olaraq xatırlanar. Rəhbərləri Kürmez Xan olaraq bilinər. Körmösler ikiyə, bəzən də üçə ayrılar.

1. Aruğ (Arı) Körmös: Xeyir ruhlarıdır. İnsanları və ailələrini qoruyurlar. Ülgenin əmrindədirlər. Yer üzündə yaxşılıq edərlər.
2. Caman (Yaman) Körmös: Şər ruhlardır. Yer altı dünyasında Erlikin xidmətçisidirlər. İnsanların canını alıb apara bilərlər.
3. Qal (Gal) Körmös: Kədərli ruhlardır. Əziyyət çəkərlər. Pislik və ya yaxşılıq edə bilməzlər.

Tünkür

Tünkür, türk və altay xalq inancında Mələk mənasını verər. Tanrının elçiliyini edən müqəddəs varlıq deməkdir. İşıqdan yaradılmışdır. Hər birinin ayrı bir vəzifəsi vardır, məsələn İslam inancında Münkir və Nəkir adlı iki mələk ölümdən sonra qəbirdə insanın ilk sorğusunu edərlər. Söz, sürət və itmək mənaları ehtiva edir. "Tüngümek", sıçramaq, yuxarı getmək deməkdir. Köhnə monqolcada və köhnə altay dilində bu kök xəbər vermək, məlumatlandırmaq, çağırmaq mənası da daşıyır.

Körmözlər

Yör

Yeraltında yaşadıqlarına inanılar. Pis ruhlardır. Üğör (Yüğör) olaraq da deyilər. Zaman-zaman yer üzünə çıxaraq insanlara müxtəlif zərərlər verərlər. Yakutların inanclarında tez-tez bəhs edilən varlıqlardır.

Alban

İntihar etmiş insanların ruhlarından meydana gelir. Çox pis adları və çox pis üzləri vardır. Türk mədəniyyətində intiharın xoş görülmediğinin ən açıq nümunəsidir. Ters dönmüş gözləri, yuxarıya kalkık olaraq uzanan saçları vardır.

Çaxıq

Lənətlənmiş insanların ruhlarıdır. Şekil dəyişdirə bilərlər. Qanlı əlləri, qupquru gözləri, öldürücü sözləri vardır. Çox təhlükəlidirlər.

Ozor

Ataların ruhlarını ifadə edər. Bunlar gəlib insanlara kömək edə bilərlər. Monqollardaki atalar tanrısı Oyor Xan ilə əlaqəlidir. Ata ruhları türk ve monqol mədəniyyətində çox əhəmiyyətli bir yerə malikdir.

Etimologiya

(Qor/Kor/Kör/Gör) kökündən törəmişdir. Görməyən deməkdir. Gözlərinin olmadığı düşünüldüyü üçün bu ad verilmişdir. Çünki görməmək (korluq) kənar aləmə aid olmanın əlamətidir. Türk mifologiyasında görməmək eyni zamanda görünməzlik deməkdir. Maniheizm sonrası yaxşılıq ilahı Hörmüzd ilə əlaqəli olaraq görülmüşlərdir.

Mənbə

• Türk Əfsanə Sözlüyü, Dəniz Qaraqurd, Türkiyə, 2011, (OTRS: CC BY-SA 3.0)  (türk.)