Kütüm

Kütüm və ya Ziyad balığı (lat. Rutilus frisii kutum) — Xəzər dənizində, duzsuz və az duzlu suda yaşayan balıqdır. Azərbaycanın və İranın Xəzər sahillərində tutulur. Balığın əti və kürüsü delikates hesab olunur. Azərbaycanda kütümdən Kütüm küküsü və Kütüm ləvəngisi hazırlanır. Sümüklü balıqdır.

Kütüm
Elmi təsnifat
XƏTA: parent və rang parametrlərini doldurmaq lazımdır. ???: Kütüm
Beynəlxalq elmi adı
Rutilus kutum
Şəkil axtarışı NCBI   484165

Yayılması

Xəzərin cənubi-qərbində yaşayan əhalinin ən sevimli balığı olan kütüm yalnız Xəzər dənizində yayılmışdır. Ətindən təzə, hisə verilmiş və duzlanaraq qurudulmuş halda istifadə olunur. Kütümün Xəzər dənizi Xəzərdə arealı Terek çayından başlamış Qorqan körfəzinə qədər olan ərazini əhatə edir. İl ərzində Orta və Cənubi Xəzərin qərb sahili boyu 9–24 m dərinliklər kütümün ən çox yayıldığı zonalardır. Kütüm yayda dənizin cənubi-qərb hissəsində Qızılağac və Ənzəli körfəzi boyu toplanır. Xəzərin şərq sahilində az, Atrek-Xəzər rayonunda, Türkmənbaşı körfəzi və Karşi buxtasında isə tez-tez rast gəlinir.

Morfoloji əlamətləri

D III 9, A III 9, udlaq dişləri 5-6 və ya 5-5 olur. Bədəni uzunsovdur, hündürlüyü cavan fərdlərdə başının uzunluğundan və ya ona bərabərdir, yetkin fərdlərdə isə bir qədər çox olur. Ağzı ucda yerləşir. Rostrumu küt olub, başının uzunluğunun 26-28%-ni təşkil edir. Alnı enlidir, başının uzunluğu alnının enindən 2-2,5 dəfə çoxdur. Erkək və dişilər bir-birindən aşağıdakı əlamətlərlə fərqlənir: erkəklərdə rostrum, döş, qarın üzgəcləri və baş uzun, gözün diametri, bədənin hündürlüyü, döş üzgəci ilə qarın üzgəcləri arasındakı məsafə az olur.

Yaşayış yeri və həyat tərzi

Kütüm yarımkeçici balıqdır, daim dənizdə yaşayır, kürü tökmək üçün şirin sulara girir. Dənizdə yaşayan canlılarla, əsasən ilbiz, yengəc, krevetka və s. ilə qidalanır.

Çoxalması

Kütüm yarımkeçici balıq olduğu üçün cinsi yetişkənliyə çatdıqda, çoxalmaq üçün çaylara (əsasən Qumbaşı, Səfıdrud, Lənkərançay, Kür, Samurçay, Terek, Sulak və s.) keçərək orada kürüsünü tökür. Cinsi yetişkənliyə erkəklər 3, dişilər isə 4 yaşında çatır. Ovlanan balıqlar arasında 5-6 yaşlı balıqlar kürütökmədə çoxluq təşkil edir. Kütümün cənuba çoxalma miqrasiyasi adətən martın əvvəllərində, suda temperatur 9-12 °C olduqda başlayır və kürü vermə aprelin axırlarına qədər davam edir. Qızılağac körfəzində tutulan balıqlarm uzunluğu 49-62 sm, kürü məhsuldarlığı orta hesabla 101,3 min ədəd olur. Kütümün ehtiyatını saxlamaq və səmərəli çoxalmasını təmin etmək məqsədilə bir sıra balıqartırma təsərrüfatları yaradılıb. Bu təsərrüfatlar kütüm körpələrini yetişdirərək Xəzərə buraxır. Kütüm sürətlə böyüyən balıqdır.

Təsərrüfat əhəmiyyəti

Kütüm Cənubi və Orta Xəzərdə qiymətli vətəgə əhəmiyyətli balıqdır. Bir sıra illərdə kütümün Xəzərdə illik ovu 7 min tona çatırdı. Son vaxtlar (1991-1998-cı illər) Azərbaycanda ildə 3-10 ton kütüm ovlanır. Artıq 10 ilə yaxındır ki, xüsusi qayda ilə tikilmiş inqubatoriyada kütüm kürüsü inkişaf etdirilir, hər il 50 milyon sürfə yetişdirilb Xəzər dənizinə buraxılır. Kütüm Mingəçevir su anbarına köçürülüb, orada cinsiyyətcə yetkinləşməsi tezləşib.

Ədəbiyyat

1. Azərbaycanın heyvanlar aləmi. Onurğalılar, III cild. Bakı: Elm, 2004, s. 125.
2. Əbdürrəhmanov Y.Ə. Azərbaycan faunası (Balıqlar), VII, cild, Bakı, Elm, 1966, səh 105.
3. Abbasov H.S ,Hacıyev R.V.İxtiologiya. Bakı,2007,səh 224.