Kəşmir tarixi

Kəşmir tarixi — Kəşmirin keçmişi.

Kəşmir — Asiyada tarixi vilayət.

Qədimdə və orta əsrlərdə Hindistan ərazisində yaranmış müxtəlif dövlət birləşmələrinin tərkibinə daxil olmuşdur. Kəşmir 1586-cı ildə Böyük Moğollar imperiyasına qatıldı. 1756-cı ildə əfqanlar, 1819-cu ildə siqhlər işğal etdilər. 1846-cı ildə ingilis müstəmləkəçiləri Kəşmiri işğal edib 7,5 mln. rupi ödənclə Cammu knyazlığına verdilər.1947-ci ilin avqustunda yaradılan müstəqil Hindistan və Pakistan dövlətləri Kəşmiri öz ərazilərinə birləşdirməyə cəhd göstərdilər.

Pakistanın Kəşmirə 22 oktyabr 1947-ci il silahlı mudaxiləsi BMT Təhlükəsizlik Şurasının vasitəçilik komissiyası tərəfindən 1 yanvar 1949-cu il tarixdə dayandırıldı. Kəşmirin şimal-qərbi Pakistanın, qalan (əksər) hissəsi isə Hindistanın nəzarəti altına keçdi. 1952-ci ilin iyulunda Kəşmirlə Hindistanın imzaladığı Dehli sazişinə əsasən Kəşmir ştat (Cammu və Kəşmir) hüququnda Hindistanın tərkibinə daxil oldu.

1956-cı il noyabrın 17-də Kəşmir Müəssislər Məclisinin qəbul etdiyi Konstitusiyaya görə, Kəşmir "Hindistan İttifaqının tərkib hissəsi" elan edildi. 1955, 1960, 1962, 1963-cü illərdə Kəşmir məsələsi üzrə BMT-dəki müzakirələr, Hindistan—Pakistan danışıqları nəticə vermədi. 1965-ci ilin sentyabrında baş vermiş Hindistan—Pakistan hərbi münaqişəsi digər dövlətlərin fəal səyi nəticəsində dayandırıldı. 1971-ci ilin dekabrında yeni Hindistan—Pakistan hərbi münaqişəsindən sonra hər iki dövlət başçısının 30 iyun—3 iyul 1972-ci il tarixlərində Simla görüşündə münaqişəli məsələləri dinc yolla nizama salmaq barədə razılıq əldə edildi. 1972-ci ilin avqustunda Dehlidə baş tutmuş Hindistan—Pakistan danışıqlarına əsasən Kəşmirdə yeni nəzarət xətti müəyyən edildi.

Pakistanın Kəşmirə olan iddiaları Hindistana nisbətən daha çox sübutlara əsaslanır.

Orta əsr

Kəşmirin tarixi də qədimdir. Hələ eramızdan min illər əvvəl bu ərazilər insanlar tərəfindən məskunlaşdırılmışdı. Qədim İpək yolunun üzərində yerləşməsi səbəbindən Kəşmir və ətraf ərazilər böyük ticarət mərkəzinə çevrilmişdi. Kəşmirin paytaxtı Sriniqar o dövrdə bölgənin ən böyük ticarət, elm və mədəniyyət mərkəzlərindən hesab edilirdi. Eramızın əvvəllərindən başlayaraq, Kəşmirdə buddizm geniş yayılmışdı. X–XI əsrlərdən başayaraq, isə Kəşmirdə İslam sürətlə yayılaraq ölkənin əsas dinlərindən birinə çevrildi. Hazırda Kəşmirin şimalında müsəlmanlar, cənubunda induislər, şərqində isə buddistlər çoxluq təşkil edirlər.

Böyük Britaniya koloniyası

1846–1947-ci illərdə Kəşmir ingilislərin nəzarəti altında olan yarımmüstəqil dövlət kimi fəaliyyət göstərib

Kəşmir problemi

XX əsrdə Hindistanla Pakistan arasında baş verən bir neçə müharibədən sonra Kəşmir adıçəkilən ölkələr, həmçinin Çin arasında bölünüb. Hazırda Kəşmir ərazisinin 85 min 846 kvadratkilometri Pakistan, 101 min 338 kvadrat kilometri Hindistan, 37 min 555 kvadratkilometri isə Çin ərazisi hesab edilir. Azad Kəşmirin ərazisi isə 72 min 971 kvadratkilometrdir. Paytaxtı Müzəffərabad olan Azad Kəşmir Pakistanla sıx müttəfiqlik əlaqələrinə malikdir. Beynəlxalq aləm tərəfindən tanınmayan bu dövlətin öz hərbi qüvvələri də var.

Yeri gəlmişkən, onu da deyək ki, BMT 1948-ci ildə Kəşmirdə müstəqillik haqqında referendum keçirilməsi və Hindistan qoşunlarının oradan çıxarılması barədə qətnamə qəbul edib. Ancaq Hindistan bu günə kimi həmin qətnaməni yerinə yetirməyib.

1832 – Maharaca Rancit Sinq komandan Ranci Qulab Sinqi 1832-ci il üsyanını yatırmaq üçün Kəşmirə göndərdi. Qulab Sinq kəşmirlilərin diri-diri dərisini soydu.

1931 (13 iyul) – Maharaca Xara Sinqə qarşı nitqlə çıxış etmiş müsəlmanın yarğılandığı Şrinahar qalası (qazamatı) önündə 13 müsəlmanı güllələdilər…

Bu ildə həmçinin Lahorda Əllamə İqbalın başçılığı ilə Bütövhind Kəşmir Komitəsi yaradıldı.

1947 – Maharaca Xara Sinqin əsgərləri yüz minlərlə Kəşmirlini məhv etdi.

1947 (27 oktyabr) -Eyni zamanda, Hindistan öz ordusunu göndərərək Cammu və Kəşmiri işğal etdi. Kəşmirlilər buna üsyan edərək, Ştatın bəzi bölgələrini azad etdilər ki, bu hissə də Azad Cammu və Kəşmir adlanır.

1986 – Hindistan tərəfindən işğal olunmuş Kəşmirdəki siyasi partiyalar 1987-ci il seçkilərində fəal iştirak məqsədilə Birləşmiş Müsəlman Cəbhəsi yaratdılar. Seçkilərin saxtalaşdırılması və 1988-ci ildə elektrik enerjisinin qiymətinin qaldırılması əhalidə Hindistana qarşı qəzəb oyatdı, xalq nümayişlərə çıxıb etirazlarını bildirdikdə, Hind ordusu nümayişçilərə atəş açdı, hərəkatın öncüllərini həbs etdi və komendant saatı tətbiq etməyə başladı…

Əfqanıstanın Sovet işğalından azad olunması və bütün dünyaya, özəlliklə də Şərqi Avropaya yayılan demokratiya dalğası əsrlərlə ürəklərdə tutuşan azadlıq alovunu yandırdı ki, bütün bunlar da 17 ildən artıq bir sürə davam edən etiraz və nümayiş hərəkatına gətirib çıxardı. Bu dönəmlə bağlı bəzi bigilərə diqqət edək:

1989 – Hind təhlükəsizlik ordu qüvvələri məscidi murdarladıqdan və müsəlmanları dua zamanı əzişdirdikdən sonra Kəşmir gəncləri Hind qüvvələri ilə toqquşdu.

Daxili İşlər Naziri Müfti Səidin qızını oğurladılar (əsir götürdülər), ancaq 5 gündən sonra azad buraxdılar.

1990 – Mir Vaiz Molvi Faruk öldürüldü; onun dəfn mərasimini gülləbaran edərək, 50 nəfəri həlak etdilər.

1991 – Hindistan əsgərləri Kunan Poşpura kəndində bir gecədə 23 qadının namusunu onların öz ailələrinin gözü qarşısındaca ləkələdilər, hansı ki bu hadisə dünya ictimaiyyəti tərəfindən qınandı.

Hindistan ordusunun əsgərləri 73 nəfəri öldürdülər, bundan sonra isə dəfn mərasimini güllə yağışına qərq edərək, daha 50 nəfəri şəhid etdilər.

1992 – bir olayda Hind ordusu 14 günahsız Kəşmirlini öldürdü. Sonra iğtişaşlar zamanı daha 12 nəfəri qətlə yetirdi.

1992 – Qadınların təhqir edilməsi davam edirdi. Hind təhlükəsizlik ordusu qadınların zorlanmasını Kəşmirlilərin iradəsini sındırmağa yönəlik müharibə silahı (vasitəsi) və hərbi strategiya kimi istifadə etməyə başlamışdı.

1993 – Sopor şəhəri bütünlüklə Hind əsgərləri tərəfindən yandırılmış; 40 sakin öldürülmüşdü.

1994 – Azadlıq uğrunda mübarizə güclənirdi. Hind hökumətinin başlatdığı terror beynəlxalq insan haqları müdafiəçiləri və onların fəalları tərəfindən qınansa da, davam etməkdəydi.

1995 – Britaniya insan haqları üzrə parlament qrupunun rəhbəri Erik Avbari Hindistanın işğalı altında olan Kəşmirdəki durumu çağdaş dünyanın ən dəhşətli faciəsi adlandırıb…

Hind əsgərləri müqəddəs Nurdin Vəli (Çarar Şərif) məqbərəsini yandırdılar, bütün bunlar isə müsəlmanları bərk hiddətləndirdi.

1996 – Lok Sabaya (Hindistan Parlamentinin Namayəndələr Palatası) saxta seçkilər geniş boykot olundu. Seçki keçirməyə təyin olunmuş yüz minlərlə dövlət qulluqçusu üç həftə tətil etdi.

Dünya KİV-ləri bu seçkiləri təsvir edərək onun saxta olduğunu bildirdilər. 12 nəfər ABŞ konqresmeni də Hindistan hökumətinə ünvanladıqları məktubda seçki prosesi zamanı sui-istifadə səbəbi ilə qayğılandıqlarını ifadə edirdilər.

1998 – Hind əsgərləri Şrinaharda Daud Hakanın məzarını murdarladılar.

ABŞ Departamenti və "Human Rayts Votç" təşkilatı Hind əsgərləri tərəfindən kütləvi, tələsik qətllər (bu ifadə yəqin ki qətlin öncədən, məqsədli şəkildə planlaşdırıldığını vurğulamaq amacı ilə işlənib -X. İ.) və insanların təhqir olunması hallarını təsdiq edib.

Avropa Birliyi Hindistanın işğalı altında olan Kəşmirdə insan haqlarının tapdalanmasını qınadı və Hind hökumətindən inadla tələb etdi ki, beynəlxalq təşkilatların bu bölgəyə baş çəkməsinə icazə versin…

Hind əsgərləri (isə yenə də) masqalanaraq Kəşmirliləri güllələyir və planlı şəkildə onları öldürürdülər.

Britan parlamentar Corc Calovey demişdir ki, Britaniya Kəşmir sorununu cözməlidi.

Prezident Klinton bəyan etmişdir ki, Kəşmir məsələsində əsas problemi, vasitəçilərdən imtina edərək, Hindistan yaradır.

Qoşulmayan Ölkələr Hərəkatının Sammitində çıxış edən Nelson Mandela Cammu və Kəşmir xalqlarının özgürlük uğrunda müqavimət mübarizəsini dəstəkləmişdir.

BMT-nin Baş Katibi Kofe Annan Kəşmir məsələsinin dünyanı narahat edən səbəblərdən biri olduğunu bildirmişdir.

2000 – Hind əsgərləri çoxsaylı Kəşmir müsəlmanlarını qırmaqdan başqa, Sinqapurun Şati kəndində 35 sikxi də öldürdülər və bu iyrənc cinayətin məsuliyyətinin yaraqlıların üzərinə atılması böyükçaplı etirazlara səbəb oldu.

2001 – Hindistan Pakistanın sərhədinə misli-bərabəri olmayan sayda hərbçi yeridərək Kəşmir məsələsinə görə Pakistanı təhdid edirdi. 2002 – Hind əsgərləri masqalanaraq günahsız insanlara atəş açaraq onları qətlə yetirirdilər.

Bütün Partiyaların Hürriyət Konfransının öndəri Arns Abdul Qəni də öldürüldü.

Hindistan beynəlxalq müşahidəçilərə Kəşmirdə səslərin sayılmasına nəzarət etməyi imtina etdi. Bu səbəbdən Kəşmirlilər də seçkini boykot etməli oldular.

Beynəlxalq Bank, İngiltərənin Xarici İşlər Katibi və Fransanın Xarici İşlər Nazirliyi uyardı ki, Kəşmir böhranı nüvə müharibəsinə səbəb ola bilər.

NATO liderləri də Subqitədə gərginlikdən dolayı rahatsızlıqlarını dilə gətirdilər.

İngiltərənin Xarici İşlər Katibi D. Strau bildirdi: "Biz Hindistanla Pakistan arasında sərhədi yetərincə ayırmadığımıza görə ciddi səhvə yol verdik".

2003 – Hind əsgərləri 17 nəfər Kəşmirlini Damxal Xancorporda və 18 nəfərini Curezdə (Baqramola) öldürdülər.

Pakistan Prezidenti Pərviz Müşərrəf demişdir ki, Pakistan Kəşmirdən hərbi qüvvəsini çəkə bilər, hərgah Hindistan da eyni hərəkəti etməyə razılıq verərsə.

ABŞ Dövlət Katibinin Yardımçısı (Müavini) Riçard Armitaq qeyd edirdi ki, Fələstindən savayı, Kəşmir də dünyanın ən təhlükəli yeridir.

Həmçinin bax

• Azad Kəşmir