Kəbiri evi (Xoy)

Kəbiri evi (fars. خانه کبیری‎) — İranın Qərbi Azərbaycan ostanının Xoy şəhərində yerləşən Qacar dövrü memarlıq abidəsi. Əsər 1978-ci il aprel ayının 25-də İranın "Milli əsərlər" siyahısına 1613 nömrəsi ilə qeydə alınmışdır. Günümüzdə muzey olaraq fəaliyyət göstərir.

Kəbiri evi
fars. خانه کبیری‎
Ölkə	İran
Şəhər	Xoy şəhəri
Rayon	Qərbi Azərbaycan ostanı
Yerləşir	Əmir yolu ilə Sina küçəsinin kəsişməsi
Aidiyyatı	Qacar dövləti
Vəziyyəti	Muzey kimi fəaliyyəət göstərir
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Tarixi

Əsərin tikilmə tarixi haqqında dəqiq məlumat yoxdur, lakin Zənd xanədanlığının sonu Qacar dövrünün əvvəllərində tikildiyi ehtimal edilir. Binanın üzərindəki bəzəklər Qacar dövrünün sonlarında işlənmişdir.

Hətta bəzi qaynaqlarda bu bəzəklərin Müzəffərəddin şah Qacar dövründə yəni 1896–1907-ci illər arasında işlənildiyi haqqında məlumatlar öz əksini tapır. Abidə 1978-ci il aprel ayının 25-də İranın "Milli əsərlər" siyahısına 1613 nömrəsi ilə qeydə alınmışdır.

Memarlıq xüsusiyyətləri

Binanın cənub fasadı

Bina həyət içərisində üfiqi istiqamətdə 3 mərtəbə üzərində düzbucaqlı planda inşa edilib. Girişi cənub tərəfdədir. Cənub fasadının birinci mərtəbəsinin sağ və sol tərəflərində binaya girişi təmin edən dördbucaqlı qapılar var. Şərq tərəfdəki qapının iki küncündə də balaca kvadrat pəncərələr var. Birinci mərtəbənin ortasında iki sivri tağlı, yanlarda isə kvadrat pəncərə boşluqları nəzərə çarpır. Bu boşluq torlu gilyotin pəncərələrlə örtülüb. Pəncərənin sabit hissəsində sonsuzluq anlayışına uyğun olaraq bir-birinə bağlanmış 24 guşəli tam və yarım ulduzlar var. Pəncərənin hərəkət edən hissəsində ortada boşluq var və 16 guşəli ulduzlar sıra ilə məkanı əhatə edir. Fasadın qərb kənarında dördbucaqlı enli pəncərə və qapı boşluqları var.

Fasadın şərq və qərb tərəflərinin ikinci və üçüncü mərtəbələrində dördbucaqlı enli pəncərələr vardır. Fasadın ortasında birinci mərtəbə istisna olmaqla, eni iki qat genişlikdə taxta pəncərə quruluşu var. İki mərtəbədə quruluş sistemdə ümumilikdə 14 şəbəkəli pəncərə var. Aşağı müstəvidəki pəncərələrdə ortada, çərçivə daxilində və relslərlə düzəldilmiş düzbucaqlılar var. Çərçivənin yuxarı hissəsində hər iki tərəfdən "S" formalı və sadə nəbati ornamentlər üstünlük təşkil edir. Pəncərənin dörd küncü ortada 12 guşəli ulduz və hər iki tərəfdə yarımtikişli ulduz naxışları ilə doludur. Pəncərələr kənardan adi taxta tirələrlə əhatə olunub. Üst mərtəbə isə intensiv dekorativ görünüş var. Pəncərələr arasındakı bəzək şəbəkələri bir-biri ilə əlaqəli şəkildə formalaşıb. Tıxaclar arasında, paxlava dilimli çəngəllər bir-birindən keçir və uclarda birləşir. Qovuşma nöqtələrində 24 qollu radial motiv yaranır. Radial motivlər tam və yarım quruluşlu olub doğuşu və qürubu simvolizə edir. 24 qollu radial motivin ətrafında on iki ədəd 16 qollu ulduz motivi var. Paxlava dilimlərinin xaricindəki hissələr yenə tam və yarım çox qollu ulduz motivləri ilə işlənmişdir. İki başdakı radial motivlər kənardan 5 guşəli ulduzlarla haşiyələnib. Üst müstəvidəki pəncərələr dörd istiqamətdən 12 guşəli ulduz və yarım ulduzlarla əhatə olunub.

Şəbəkələnmiş pəncərələrin üstündəki pəncərələrlə eyni sırada yeddi cərgə dairəvi tağlı səthi taxçalar vardır. Cənub fasadının şərq kənarındakı girişdən sonra bir dəhliz vasitəsilə binanın birinci və yuxarı mərtəbələrinə pilləkənlər çıxır. Birinci mərtəbənin girişində düzbucaqlı bir otaq yerləşir. Otağın divarlarında düzbucaqlı formalı dərin taxçalar var. Taxçaların üstündə, bütün otağı əhatələyən sadə bir müqərnəs silsiləsi var. Bu silsilənin üstündə isə otağı əhatə edən və rəf kimi istifadə olunan taxçalar yerləşir. Taxçaların künclərində də müqərnəs içlikləri var. Otağın tavanında şəmsə və qoşa salbək bəzək elementləri var. Hər iki ucunda palmetşəkilli elementləri olan şəmsə kölgəsinin mərkəzi stilizə edilmiş bitki ornamentləri yaratmaq üçün ajur texnikası ilə oyulmuşdur.

Salbeklərin üzərində ajur işçiliyi görülsə də, salbekin uclarında əyri budaqlardan quş fiqurları nəzərə çarpır.

Pəncərələrin daxildən görünüşü

Digər məkana keçərkən qarşımıza "T" planlı dəhliz çıxır. Məkanın divarlarında düzbucaqlı taxçalar olduğu halda, taxçaların küncləri müqərnəs dolğuları ilə canlandırılmışdır. Taxçaların üstündə məkanı əhatə edən bir sıra müqərnəslər var. Silsilədən yuxarıda küncləri müqərnəsli otaq boyu dolanan rəflər yerləşir. "T" planlı dəhlizin sonundakı hissənin divarında düzbucaqlı çərçivələr daxilində dairəvi tağları olan dərin taxça var. Otağın tavanında medalyon dekorasiyası üstünlük təşkil edir. Ortada şəmsə motivi "S" və "C" formalı əyri budaqlarla işlənmişdir. Budaqlardan üslublu yarpaq motivləri və quş fiqurları çıxır. Şəmsənin ortasında ajur işçiliyi gözə çarpır. Tavanın künclərində stilizə edilmiş yarpaqlar, çiçəklər, quş fiqurları və stilizə edilmiş heyvan motivləri var. Palmetşəkilli salbeklərdə də ajur sənəti və stilizə olunmuş nəbati motivlər təkrarlanır. "T" formalı dəhlizin çıxıntılı hissəsinin tavanı stilizə edilmiş ornamentlərlə məhdudlaşıb. Tavanın ortasında şəmsə və qütb ornamenti var. Gilyotin pəncərələrdəki şüşələrdə bənövşəyi, sarı, yaşıl və mavi rənglərdən istifadə olunduğu halda, dekorasiyanın mərkəzi yarımçıq qalmışdır.

Kəbiri evinin pəncərələri

Otağa iki qapı vasitəsilə daxil olmaq mümkündür. Otağın qərb hissəsindəki bölməyə keçərkən həm çöldən girişi təmin edən boşluq, həm də yuxarı mərtəbəyə keçidi təmin edən pilləkənlər var. Bölmənin divarlarında düzbucaqlı taxçalar vardır. Yuxarı qalxdıqda divarlarında taxçalar olan sadə bir otaq görürük. Otağın tavanında bir-birinə qarışmış şəmsə motivi və qoşa salbek tərtibatı var. Kənarları dilimli şəmsələrin içi ajur texnikası ilə stilizə edilmiş çiçəklər və palmetlərlə işlənib. Salbeklərdə lent və palmet motivlərindən də istifadə olunub. Ajur texnikası ilə düzəldilmiş salbeklərdə stilizə edilmiş çiçək, quş fiqurları və palmetlər var. Bu hissədən iki mərtəbə hündürlüyündə əsas otağa keçid var.

Buradakı dəhliz də birinci mərtəbədəki kimi "T" planlı və düzdür. Digər bölmələrə giriş buradan təmin edilir. Otağın divarlarında düzbucaqlı və uclu tağvari taxçalar, sivri tağvari pəncərə boşluqları var. Müqərnəsli taxçalar kənardan yivli çərçivələrlə haşiyələnir. Taxçalarda şəmsə və qoşa salbek diqqət cəlb edir. Bəzi şəmsə motivləri 10 guşəli ulduzlarla, bəziləri isə stilizə olunmuş çiçək motivləri ilə bəzədilib. Salbeklərdə stilizə edilmiş çiçəklər və palmetlərdən istifadə edilərkən, palmetlərin uclarında quş fiqurları görünür. Otağın yuxarı və aşağı hissələri qoşa müqərnəs silsilə ilə bir birindən ayrılır. Yuxarı hissədə düzbucaqlı çərçivədə uclu tağları və pəncərə boşluqları olan taxçalar var. Pəncərələr gilyotin və şkaf pəncərə formasındadır. Uclu tağlarda bitki mənşəli ornamentlər işlənmişdir. Taxça müqərnəslə zəngindir. Otağın divarları da bir sıra müqərnəslə tamamlanmışdır.

Otağın tavanında mürəkkəb dekorasiya konsepsiyası üstünlük təşkil edir. Ornament çərçivə ilə əhatə olunub. Çərçivədən kənarda damalı zolaqlar dövr edir. İkinci cərgədə "S" formalı əyri budaqlar və stilizə olunmuş bitki motivləri mövcuddur. Bitki formaları palmetşəkilli bir kəmərə yerləşdirilib. Sonrakı hissədə paxlava motivi bir-birinin ardınca laylarla təkrarlanıb. Sonuncu çərçivəyə isə balıq sümüyü naxışı çəkilib. Simmetrik şəkildə düzülmüş tavan bəzəklərində stilizə edilmiş bitki və heyvan motivləri, kabaralar və gerçəyə bənzər heyvan fiqurlarına yer verilib. Şəmsənin ortasında ajur texnikası ilə düzəldilmiş kabara var. Üst hissədə stilizə edilmiş nəbati motivlər görünür. Motifin ətrafında ulduzlar yerləşdirilib. Kabara düz və əyri xətləri olan almaz formalı medalyonla əhatə olunub. Medalyonun qısa uclarında ajur texnikalı kabara var. Medalyonun uzun ucunda paxlava şəkilli dörd salbek motivi vardır. Kabara motivləri arasında ulduza bənzər dekorativ elementlər var. Əsas motiv xaricdən düz və qıvrımlı xətlərlə haşiyələnib. Tavanın digər hissələri gerçəyə yaxın əyri budaqlar, stilizə edilmiş çiçəklər, yarpaqlar, mifoloji varlıqlar və ceyran və quş motivləri ilə zəngindir. Həmçinin, bitkinin və yarpaq motivlərinin içi də boş buraxılmayıb.

Əl ilə işlənmiş qızılgül bəzəkləri

Dəhlizin sonundakı tavanda əsas motivdə ajur texnikası ilə stilizə edilmiş bitki formaları ilə yaradılmış ulduz motivi var. Tavanda stilizə edilmiş nəbati motivlər, mifoloji varlıqlar və heyvan fiqurları gerçəyə yaxın şəkildə işlənib.

Otağın aşağı hissəsində divar müstəvisi boyunca əllə çəkilmiş bəzəklər var. Burada iki ornament silsiləsi diqqət çəkir. Onlarıı stilizə olunmuş nəbati motivlərlə yaradılmış “S” əyri suvaq ornament qurşağı ayırır. Aşağı hissələrdəki ornamentlərdə əsas motiv kimi üst-üstə qoyulmuş medalyona bənzər nəbati ornamentlər var. Medalyonların içərisində yarpaqlar, qıvrılmış budaqlar, qərənfillər, çobanyastığı və müxtəlif növ güllər, quş fiqurları görünür. Lakin medalyonlardakı ornamental mövzular bir-birindən fərqli işlənmişdir. Ortadan çıxan əyri budaqlar "S" və "C" şəklində yanlara açılır. Əyri budaqlarda yarpaq və çobanyastığı motivləri görünür. Bundan əlavə, medalyonlar arasında qızılgül və çobanyastığı buketləri çəkilib. Buradakı bəzəklər arasında nar motivlərinə də rast gəlinir.

Üst müstəvidə əl ilə çəkilmiş üç müxtəlif ornament nümunəsi var. Ortada vazanın hər iki tərəfindən asılmış qızılgüllər, enli bəzək lövhələrində isə akantus yarpaqları üzərində yüksələn qızılgül və qərənfillər var. Əsas motivin hər iki tərəfində qanadlarını hərəkətdə açan quş fiqurları görünür. Əyri budaqlarda stilizə edilmiş çiçəklər, yarpaqlar və buketlər göz oxşayır. Digər bəzək qrupunda qızılgül buketləri əsas motiv kimi yer aldığı halda, motiv əyri budaqlarda çiçək və yarpaqlarla əhatə olunub. Buketin hər iki tərəfində boyunları arxaya çevrilmiş quş fiqurları da diqqəti cəlb edir. Digər əllə çəkilmiş bəzək qrupu qızılgüllər, buketlər və qıvrılmış budaqlarla təkrarlanıb. Amma bu qrupda heç bir quş fiqurundan istifadə olunmayıb.

Taxça bölməsi

Dekorasiya baxımından otağın ən diqqət çəkən hissəsi taxça hissəsidir. Bu bölmədə heç bir yer boş buraxılmayıb. Uclu tağvari taxça şəklində yaradılmış bölmə kənardan çərçivələrə əhatələnib. Alınlıqda şəmsə və salbeklər var. Haşiyədən və alınlıqdan sonra gələn hissə naturalist üslubda çəkilmiş qızılgül, qərənfil və quş fiqurları ilə bəzədilib. Yivli haşiyədən sonra gələn kəmərdə qırmızı fonda üzərində nəbati motivlərlə bəzədilmiş müxtəlif rənglərdə şəmsə motivləri var. Qoşa yivli haşiyədən sonra uclu tağlı taxça və başlıq yerləşir. Uclu tağın künclərinə vazada gül buketləri rəsmi işlənilib. Başlığın yuxarı hissəsində tünd göy fondadə gül motivləri nəzərə çarpır. Bu motivlərin altında 3 sıra paxlava dilimli bəzək kəməri var. Dilimlərin yuxarı cərgəsində qırmızı fondadə gül motivləri çəkilib. Orta cərgədəki dilimlər arasında əsas bəzək elementləri kimi qızılgüllər, çiçəklər və yarpaqlardan istifadə edilib. Aşağı cərgədəki dilimlərdə “S” və “C” bükülmüş motivlər var. Landşaft təsvirləri sonrakı kəmər boyu görünür. Ortada qübbəli, sütunlu tikili və hər iki tərəfə maili olan qıvrımlı damları olan boşluqlar var. Digər ornamentdə isə at minən iki insan fiquru işlənilib. Mavi rəngə boyanmış mənzərə və fiqurlar altında tərs palmet naxışı və mənzərə təsviri mövcuddur. Təsvirlərin altında müqərnəs dilimlərində müxtəlif rəngli fonda nəbati motivlər var. Müqərnəsin altında mənzərə təsvirləri, ceyran və leylək fiqurları göz oxşayır. Təsvirlər arasında ağ fonda qırmızı boya ilə işlənmiş nəbati motivlər işlənib. Davam edən başlıq əyri şəkildə bitir. Bu hissədə simmetrik formada əyri budaqlar və yarpaq üzərində gül motivləri var. Taxça divarında çörəyə sancılmış bıçaq və arxa hissədə mənzərə təsviri həkk olunub.

Son mərtəbədəki otağa girməzdən əvvəl qarşımıza dar bir keçid sahəsi çıxır. Otağın divarlarında düzbucaqlı taxçalar, ortada isə böyük otağa açılan pəncərə var. Otağın bir divarında sadə müqərnəs zolağı, üstündə isə rəflər yerləşdirilib. Rəflərin küncləri müqərnəslə bəzədilib. Müqərnəslər üçbucaq şəklində çəkilmişdir. Otağın tavanında sadə şəmsə motivi var.

Kəbir evinin plan və bəzək kompozisyaları ölkəmizdə yerləşən memarlıq abidələrində də qarşımıza çıxır. Şəki xan sarayının Kəbir evi ilə fasad tənzimləməsi, karnizlərin yerləşdirilməsi və əllə çəkilmiş bəzəklər kimi ortaq xüsusiyyətləri var. Şəki xan sarayında əl ilə çəkilmiş ornamentlər sıxlıq və müxtəliflik baxımından Xoydakı tikilidən nisbətən daha çoxdur. Buna baxmayraq taxçaların müqərnəs frizləri Kəbir evi ilə oxşar xüsusiyyətlərdəndir. Şəki xan sarayında gördüyümüz əl işi güllər arasında əjdaha motivləri Kəbir evinin gips tavan bəzəyində də təkrarlanıb.

Həmçinin bax

• Şəki xan sarayı

Mənbə

• M.Y.Kıanı. Iranian Arcitecture of The Islamic Period vol. 2 a List of Monuments. Tehran. 1989. səh. 296.
• Resul Yelen. İRAN’DA BİR SİVİL MİMARİ ÖRNEĞİ ÜZERİNE GÖZLEMLER “HOY- HANE-İ KEBİR”. Van. 2017.
• Resul Yelen. İran-Hoydaki Mimari Eserler. Van. T.C. YÜZÜNCÜ YIL ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ SANAT TARİHİ ANABİLİM DALI. 2014. 49–56.