Kəlbəli xan İmanlı-Avşar

Kəlbəli xan İmanlı-Avşar (?-1639) - Urmiya hakimi.

Kəlbəli xan İmanlı-Avşar
Kəlbəli xan Qasım xan oğlu İmanlı-Avşar
Doğum yeri	Urmiya
Vəfat tarixi	1639
Vəfat yeri	Urmiya

Həyatı

Kəlbəli sultan Qasım xan oğlu Urmiyada anadan olmuşdu. İmanlı oymağının tanınmış əmirlərindən idi. 1624-cü ildə Mosulu almağa gedən qoşunun sərkərdələri arasında onun da adı vardı. Osmanlılara qarşı vuruşmuşdu. Mosul qalasına 3 min mən qurğuşun və barıt çatdırmışdı. Hafiz Əhməd paşanın qoşununu məğlub edib qovmuşdu.

Şahdan xan ünvanı almışdı. I Şah Abbas Səfəvi əmr vermişdi ki, Kəlbəli xan və avşarlar İranın harasında istəsələr yaşaya bilərlər. O yerlər onlara inaət olunacaq. Kəlbəli xan və avşar əmirləri şahdan doğma Urmiya vilayətini istəmişdilər. Onların dədə-baba torpağını Əmir xan Barandust və Osmanlı əsgərləri xaraba qoymuşdular. Şah Abbas avşarların Urmiyaya yerləşməsinə razılıq vermişdi.

Kəlbəli xan 1628-ci ildə I Şah Abbasın fərmanı ilə Urmiyanın hakimi olmuşdu. O, 8 min avşar ailəsini İraq, Fars, Kerman və Xorasandan köçürüb Urmiyaya yerləşdirmişdi. Tarixçi Mirzə Rəşid Ədibüşşüəara yazır: "Osmanlılar və İranın bir sıra sərhəddə yaşayan kürd əşirətləri Təmir xan Əmir xan oğlunun təhriki ilə Avşar elinin Urmiyaya qayıtmasına mane olmaq istədilər. Salmasın Qarasu bölgəsində Kəlbəli xanla üzbəüz gəlib, savaşa başladılar. Avşar elinin qəhrəmanlığı sayəsində məğlub oldular. Bir hisəsi öldürüldü, bir hissəsi isə qaçıb, dağlara sığındı. Kəlbəli xan uğurla, öz eli ilə bərabər Urmiyaya daxil oldu. Elini yerbəyer edib öz idarəsinə başladı. Avşar elinin hər oymağına bir mahal, bir nahiyə verib, yerləşdirdi".

Kəlbəli xan el-oymaqları mahal və nahiyələrdə yerləşdirəndən sonra paytaxtda az miqdar qoşun saxlmışdı. Düşmənlər Urmiyaya hücum edirlər. Tayfa ağsaqqalları güclərinin az olduğunu bildirib, barış təklif edirlər. Elə bu vaxt Kəlbəli xanın hərəmxanasından üstü örtüklü bir qızıl məcməi gəlir. Örtüyü qaldırırlar. Baxırlar ki, bir siyirmə qılınc var. Tayfa başçıları bu işarənin səbəbini soruşurlar. Kəlbəli xan deyir ki, namusu, şərəfi olan düşmənə təslim olmaz. Savaşmaq istəyən qılıncı götürüb, meydana getsin, təslim olmaq istəyən örtüyü başına bağlayıb, hərəmxanaya daxil olsun.

Avşar əmirləri birləşib düşmən üstünə gedirlər. Qarahəsənli yaxınlığında savaş baş verir. Kəlbəli xan baxır ki, düşmənlər uşaq kimi qarşılarından qaçır. Fikirləşir ki, qaçmaqla onlara qurğu qurublar. Sonra baxır ki, öz cinahının ardından 300-400 atlı əlində nizə gəlir. Düşmənlər onları görüb, qaçmağa üz tuturlar. Kəlbəli xan düşmən qaçandan sonra köməyə gələnlərin kimliyi ilə maraqlanır. Onlar kişi paltarı geymiş avşar qadınları idilər...

Bir il idi ki, Kəlbəli xan Urmiyaya başçılıq edirdi, Təmir xan bir dəstə adamı başına yığıb, ora hücuma keçir. Kəlbəli xan ona məktub göndərib sülhə dəvət edir. Nəsihət kar etmədiyini görüb onun yerləşdiyi Dumdum qalasına yürüş edir. Öncə qardaşı Gəncəli xanı qalanı mühasirəyə göndərdi. Qala sərhəddə yerləşirdi. Əşirətin mərkəzi sayılırdı. Bu əşirət təəssüb üzündən Təmir xana qoşulmuşdu. Gəncəli xan bir müddət qalanı mühasirədə saxlasa da ala bilmədi. Kəlbəli xan özü onun ardınca gəldi. Avşarın seçmə oğullarını da gətirdi. Həmin günün axşamçağısı qalanın ayağına yetişdi. Mühasirəni yoxladı, hazırlığı, hücum planını nəzərdən keçirdi. Sonra bütün qüvvə ilə sağdan, soldan qalaya hücuma başladı. Qalanın şərq və qərb hissəsini ələ keçirdi. Bu vəziyyəti görən düşmənlər özlərini müdafiə etmək üçün qaladan çıxdılar. Günbatana qədər şiddətlə vuruşdular. Kürdlərin çoxu avşarların qılıncına tuş gəldi. Qalanı qaçıb, yenidən qalada daldalandı. Sabahı gün kürdlər avşarların qorxusundan qaladan çıxmadılar. Fəqət, aralıdan top-tüfəng atmaqla günü sovdular. Kəlbəli xan gecə müşavirə çağırıb, səngər qazdırdı, yollar çəkdirdi. Bir qatırı üç gün yedirdib, su vermədilər. Üç gündən sonra qalanın ətrafına dolandırdılar. Qatır su xəttini tapıb, eşələməyə başladı. Avşarlar qazıb, su xəttinə neft tökdülər. Qaladakılar bir-iki gün də dözəndən sonra təslim olduqlarını bildirdilər. Qaladakı ruhanilərə quran möhrlətdirib, Kəlbəli xana göndərdilər. Kəlbəli xan onlarla şərt kəsdi ki, top-tüfənginizi qoyub, özünüz rədd olun. Təmir xan şərtə əməl etdi. Kəlbəli xan qənimətləri avşar döyüşçüləri arasında bölüşdürdü.

1630-cu ildə (hicri qəməri 1043-cü ildə) Səfəvi və Osmanlı dövlətlərinin sərhəddində, Hakkari vilayətinin valisi Şah Səfiyə ərizə yazıb Səfəvilər dövlətinin tərkibinə keçmək istədi. Səfəvilər ordusunun baş komandanı şahdan əmr aldı ki, Van qalasını ələ keçirsin. Diyabəkirin bəylərbəyi Mürtəzaqulu paşa Van hakiminə yardım üçün tələsdi. Ərzrumun bəylərbəyi Xəlil paşa da 50 minlik qoşunla Vanın müdafiəsinə yollandı. Şah Səfi Səfəvi bunları eşidib, Çuxursəd əyalətinin bəylərbəyləri Təhmasibqulu xanı Kəlbəli xanla birlikdə qızılbaş ordusuna yardım üçün göndərdi.

Bu vaxt Çuxursəd əyalətinin bəylərbəyi Təhmasibqulu xan 10 min qoşunla kürd mahmudi tayfasına qarşı hücuma keçdi. Sonra Adilcəvaza doğru yönəlib xeyli qənimət, əsir ələ keçirərək Xoy ətrafına gəldi. Şah Səfi Nəqdi bəy Şamlını Təbrizə göndərib, ona əmr etdi ki, qoşunu ilə Azərbaycana gedib, orada baş verən hadisələrə nəzarət etsin. Nəqdi bəy Azərbaycana çatan zaman Diyarbəkir sərdarını və kürd əmirlərinin 10 min nəfərdən ibarət olan qoşunu artıq Təbriz ətrafını qarət etməyə başlamışdılar. Şəhər əhalisinin bir hissəsi var-dövlətlərini, mallarını gizlədərək, özləri təhlükəsiz yerlərə köçməyə məcbur olmuşdular. Belə bir anda Nəqdi bəy qoşunu ilə Təbrizə yaxınlaşdı. Acı çay kənarında Qızılbaş qoşunu işğalçıların qarşısını kəsdi və orada qanlı savaş oldu. M.Y.Qəzvini yazır ki, Acı çay üzərindəki körpüdən keçmək mümkün deyildi. Lakin buna baxmayaraq Qızılbaş döyüşçüləri və Təbriz gəncləri özlərini suya ataraq üzə-üzə çayın o tərəfinə keçib işğalçıların qoşunundan bir çoxlarını öldürülür, osmanlılara və kürdlərə ağır zərbə vururdular. Sonda onlar qaçmağa məcbur oldular.

XVII əsrin 30-cu illərinin əvvəllərində Osmanlı dövlətinin də Şərq sərhədlərində vəziyyət o qədər yaxşı deyildi. Sərhəd mahallarının hakimlərində mərkəzdənqaçma meyli olduqca güclənmişdi. Bu mahalların bəzilərində yaşayan kürdlər belə bir iç durumdan istifadə edərək Osmanlı və Səfəvi dövlətləri arasında manevr edib onların hər ikisinə zərbə vururdular. Osmanlı dövlətinə tabe olan Hakkari kürdlərinin xəyanəti və öyrətməsi ilə Azərbaycan bəylərbəyi Rüstəm xan Pörnək-Türkman Vanı mühasirəyə aldı, ancaq Diyarbəkir hakimi Murtuza paşa və Ərzurum hakimi Xəlil paşanın köməyə gəlməsi ilə mühasirədən əl çəkib geri döndü.

Kəlbəli xan 1639-cu ildə öldürüldü.

Kəlbəli xanın Kərim xan adlı oğlu vardı.

Mənbə

• Ənvər Çingizoğlu, Aydın Avşar. Avşarlar. Bakı: "Şuşa", 2008, 352 səh.