Kazım Meçiyev

Kazım Meçiyev (1859-1945)—Güney Qafqazda yaşayan balkarların şair-filosofu, ilahiyyatçı.

Həyatı

Kazım Bekkin oğlu Meçiyev 1859-cu ildə o dövrki Tersk vilayətinin Holam-Bızıngi bölgəsində yerləşən Şiki kəndində dəmirçi ailəsində doğulub. İndi həmin bölgə Rusiya Federasiyasının Kabarda-Balkar Respublikasına daxildir. Lakin şairin doğulduğu kənd artıq burda yoxdur. Çünki 1944-cü il martın 8-də Sovet hökuməti balkarları ata-baba yurdları Qafqazdan elliklə Türküstana sürgün etdiyindən bir çox kəndlər kimi Şiki kəndi də xaraba qalıb. Əslində bu Rusiyanın Türk xalqlarını tarixi ata-baba yurdları olan Güney bölgələrindən, yəni dindaşları və soydaşları yaşayan Osmanlı dövlətinin sərhədlərindən qovma siyasətinin son mərhələsi olub.

Şiki kəndində yaşayan dəmirçi Bekkinin Kazım adını qoyduğu oğlu doğulan il Qafqaz xalqları üçün kədər və qüssə ili olub. Rusiya İmperiyasının işğalçılıq siyasətinə qarşı 30 il müqavimət göstərmiş xalq üsyana ara verib. Üsyana rəhbərlik edən, tarixə adını qızıl hərflərlə yazdıran, təslim olsa da, yaddaşlarda qalib kimi qalmış Şeyx Şamil din adamlarının qərarı ilə mübarizəni dayandırdığını elan etsə də, Rusiyanı bir sıra islahatlar aparmağa məcbur edib. Rusiya təhkimçilik hüququnu ləğv etməli olub. Şeyx Şamilin başçılıq etdiyi silahlı müqavimətin nəticəsindən rus xalqı da yararlanıb.

Kazımın adı və soyadı Kazım Bekkin ulu Meçilanı kimi də yazılır. Bizim "oğlu" kimi tələffüz etdiyimiz və yazdığımız sözü qıpçaq kökənli balkarlar, qaraçaylar, noqaylar, qazaxlar, qırğızlar ulu şəklində tələffüz edir və yazırlar. Kazım uşaqlıqdan şikəst olub. Fiziki gücünü tətbiq etməklə, yəni ağır dəmirçi əməyi ilə ailəsini dolandıran Bekkin şikəst övladının dağlar qoyununda, təbətin sərt üzünü göstərdiyi bir bölgədə yaşaya bilməsinin çətin olacağını görüb. Buna görə də kiçik yaşlarından iti hafizəsilə diqqəti cəlb edən, yazmağa və oxumağa meyilli oğlunu kəndə tez-tez gələn din adamı Çepelli əfəndiyə verib ki, onu oxutsun.

Xalq arasında böyük nüfuzu olan və xeyirxahlığı ilə tanınan Çepelli əfəndi kiçik Kazımı özü ilə Bızınq kəndinə gətirərək ona təhsil verib. Üç ildən sonra isə onu Lesken kəndindəki mədrəsəyə göndərib. Dəmirçi Bekkin oğlu mədrəsədə yalnız dini elmləri öyrәnməklə kifayətlənməyib, türk, ərəb, fars dillərinin qrammatikasını, poeziyanın nəzəriyyəsini öyrənib və şeir yazmağa başlayıb.

Kazım Bekkin oğlu doğulduğu kəndə dönüb mollalıq etməyib. O, həm dini bilikləri təbliğ edib, həm də şeirlər və poemalar yazıb. 1891-ci ildə mövzusunu Qurandan götürərək tamamladığı "Tahir və Züleyxa" poeması böyük maraqla qarşılanıb. Çünki bu mövzuda bir çox ünlü şairlər türk, fars, ərəb və b. dillərdə gözəl sənət əsərləri yaradıblar. Kazım Bekkin oğlunun məharəti onda olub ki, yazılı ədəbi dil ənənəsi olmayan balkar türkcəsinin dialektlərindən yararlanaraq həm dərin fəlsəfi fikri bədii şəkildə verə bilib, həm də yazı dilini formalaşdırıb.

Bu uğurlu addımdan sonra ilahiyyatçı şair 1898-ci ildə "Şikayət", 1903-cü ildə isə üçüncü poemasını tamamlayıb. Həmin il 44 yaşlı Kazım Meçiyev həcc ziyarətinə gedib. İlahiyyatçı şair fiziki cəhətdən zəif olsa da, iradəcə olduqca güclü olub. O, 1910-cu ildə ikinci dəfə həcc ziyarətinə getməklə yanaşı İstanbula, Şama, Bağdada və b. şəhərlərə səyahət də edib. Misirə səyahəti zamanı Qahirədəki Əl-Əzxәr Unversitetinə daxil olaraq ilahiyyata dair biliklərini artırıb. Doğunun bir çox şəhərlərini gəzib, ünlü şəxsiyyətlərlə görüşməsi, biliyini artırması onun dünyagörüşünün genişlənməsinə olduqca böyük təsir edib.

İlahiyyatçı şairin ilk kitabı 1906-cı ildə Teymirxanşurada, indiki Dağıstan Cümhuriyyәtinin Buynaksk şəhərində çap olunub. Kitaba daxil edilmiş "İman-İslam" didaktik poeması əsəri balkar türkcəsində ilk mətbu əsər sayılıb.

İti hafizəsi sayəsində xalq arasında geniş yayılan mahnıları, cırları və dastanları yaddaşında saxlayıb və onların təsiri ilə ilk şeirlərini yazmağa başlayan Kazım Bekkin oğlu az zamanda şifahi xalq ədəbiyyatını, aşıq-ozan ənənəsini yazılı ədəbiyyata gətirən bir ustad kimi tanınıb. "Peyğənbər" poemasını, "İsmayıl kıssası" və b. əsərlərini yardıb. "İsmayıl kıssası" əsərində Qurani-Kərimdə özünə yer tapan, islam dinində olduqca önəm verilən, Allaha insanın qurban kəsilməsinə son verən, insan qurbanının qoçla əvəz olunması hadisəsi təsvir edilib.

Hacı Kazımın şeirləri bölgədə dillər əzbəri olub. Onun şeirlərini toylarda, məclislərdə xalq mahnıları kimi oxuyublar. Xalqının çoxsaylı təbəqəsinin təhsil almağa imkanı olmadığını görən Kazım dini mövzuları xalq şeiri ruhunda, sadə və anlaşıqlı dildə nəzmə çəkib. Onun yazdığı zikrlər xalq arasında geniş yayılıb. Bu da insanların islam dini ilə yaxından tanışlığına, onun qaydalarından xəbərdar olmalarına şərait yaradıb.

1914-cü ildə Temirxanşurada "İman-İslam" əsəri yenidən çap edilib. Şairin 1918-ci ildə yenə Temirxanşurada çap etdirdiyi "Soltan-Hamit al Çegemi" şeiri də xalq arasında yayılıb. Balkarların yaşadığı Çegem dərəsində üsyan qaldırmış insanların rəhbəri Soltan Hamit Kalabeyə həsr etdiyi bu şeirin həcmi böyük olsa da, xalq onu əzbərləməkdən zövq alıb.

Yaradıcılığı çoxcəhətli olan Kazım Meçiyev şeirlərində ən çox insanı tərənnüm edib. "Adımız insandır" şeirində şair ədəbiyyatda humanizm məsələsi ətrafında gedən mübahisələrə münasibətini bildirib və insanın ən yüksək qiymətə layiq olduğunu göstərib. "Ovçuların mahnısı", "Buz jigit" şeirlərini və "Tahir və Zöhrə" poemasını bu sənətkarın şəxsiyyət konsepsiyası saymaq olar.

Birinci Dünya Savaşını şeirlərində və moizələrində kəskin tənqid edən Kazım Meçiyev vətəninin Rusiya işğalından azad edilməsinə can atanlardan olub. 1917-ci ildə II Nikolayın taxtdan uzaqlaşdırılması, bolşeviklərlə ağqvardiyaçılar arasında gedən qanlı savaşlar, Qüzey Qafqaz xalqlarının birləşərək Rusiya işğalından azad dövlət qurmaları ilahiyyatçı şairin içində tərəddüdlər yaradıb.

O, bütün varlığıyla savaşların durdurulmasını, insan qanının axıdılmasına son qoyulmasını istəyib. Bolşeviklərin sosial ədalət, savaşları durdurmaq, xalqlara azadlıq vermək haqqındakı şüarları Kazım Meçiyevi də inandırıb.

1920-ci ildən sonra yazdığı şeirlərində kommunist partiyasını, Oktyabr inqilabını, kommunist öndərlərini, bir sözlə, sosializm quruculuğunu, Sovetlər Birliyini tərifləyən, kasıbların inqilabi sevinclə qarşıladığını tərənnüm edən coşqun misralara da tez-tez rast gəlirik. Az vaxt sonra şair xalqının aldadıldığını başa düşüb. Lakin yaşı çox olduğundan və eləcə də fiziki şikəstliyindən, düşündüklərini açıq söyləyə bilməyib. Quruluşa qarşı narazılıqlarını misralarında eyhamlar şəklində söyləyib.

Xalq poeziyası üslubunda yazan şair sosializm quruculuğunu tərənnüm etsə də, ədəbiyyata yeni gələn Rus Sovet şairlərinin təsiri ilə yaradıcılığa başlayan gənclərin basqısına uğrayıb. Ədəbi mübahisələrdə tez-tez təzyiqlə üzləşib. Sosializmi yetəri qədər tərənnüm etməsinə baxmayaraq, 85 yaşlı şairi də 1944-cü il martın 8-də yaşadığı Kisibalık kəndindən xalqı ilə birlikdə Qazaxıstan Cümhuriyyәtinә sürgün ediblər. 1945-ci il martın 15-də sürgündə ölən şairin nəşi (sümükləri) 1999-cu ildə Taldı Kurqan vilayətinin Telman kəndindən Nalçikə gətirilib və şərəfinə ucaldılmış abidənin yanında dəfn edilib.

Ədəbiyyat

Маммеев Д. Кязим Мечиев. Нальчик, 1966;
Он же. Кязим Мечиев//Малкъар литератураны историясыны очерклери // ОИБЛ. Нальчик, 1978. С. 148-173;
Теппеев А. Кязим Мечиев. К 120-летию со дня рождения основателя балкарской литературы. Нальчик, 1979;
Аппаев X. Философско-эстетические взгляды Кязима Мечиева / Развитие традиций в кабардинской и балкарской литературах. Нальчик, 1980. С. 51-67;
Теппеев А. Кязим Мечиев // ОИБЛ. Нальчик, 1981. С. 56-86;
Бабаев И.Поэтге сынташ (Памятник поэту) / К 125-летию Кязима Мечиева // МТ. 1984. №4. С. 24;
Гуртуев С. Поэтни керти сёзлери /(Правидивые слова поэта). К 125-летию Кязима Мечиева // МТ. 1984. № 4. С. 23;
КупиевК, Талант и мудрость. К 125-летию Кязима Мечиева // СМ. 1984. 20 дек.;
Кешоков А. Мастер слова. К 125-летию Кязима Мечиева//СМ. 1984.20 дек.;
Рахаев И. Кёчкюнчюлюкде ёлген (Умер в изгнании) // МТ. 1994. № 2. С. 186-193;
Гуртуева М. Халкъ жарыкъландырыучу — Мечиланы Кязим (Народный просветитель — Кязим Мечиев)//МТ. 1994. № З.С. 170-179;
Бегиев А. Мечиланы Кязимни чыгъармачылыгъыны юсюнден (О творчестве Кязима Мечиева) // МТ. 1996. № 4. С. 4-18;
Кучмезова Р. И мой огонь горел. Эссе о слове Кязима. Нальчик, 1996;
Добрынин М. Юбилей основателя балкарской литературы // КБП. 1997, 19 апр.;
Живое слово Кязима (Найден подлинник книги "Иман-ислам" Кязима Мечиева, изданный в 1909 г. в г. Буйнакске).

Kazım Meçiyev

Həyatı

Ədəbiyyat

Xarici keçidlər