Vikipediya

Kodak qalası

Kodak və ya Koydak (ukr. Кодак; pol. Kudak) — Dnepr çayının sağ sahilində, Samara çayının aşağı axarında, Kodatski astanası ilə üzbəüz, müasir Dnepr şəhərinin cənub sərhəddindən 1,5 kilometr məsafədə yerləşən qala.[1]

Kodak qalası
ukr. Кодацька фортеця
Xəritə
48°22′53″ şm. e. 35°08′12″ ş. u.HGYO
Ölkə Ukrayna Ukrayna
Yerləşir Dnepropetrovsk vilayəti
Tikilmə tarixi 1635-1639
Vəziyyəti 90 faizi demək olar ki, dağılıb
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar
Koydak, Polşanın tarixi planının bir parçası kimi.

"Kodak" sözü türkcədən tərcümədə "dağda məskunlaşma" mənasını verir.[2]1711-ci il Prut sülh müqaviləsinə əsasən qala ruslar tərəfindən dağıdılıb.

Tarixi

redaktə

Qala, 1635-ci ilin iyulunda Polşa Rusunda Qara dənizə çıxışı bağlamaq, kəndlilərin və ya "pospolitan"ların Zaporojyeyə qaçmasının qarşısını almaq məqsədilə tukilmişdi. Başqa bir mənbədə isə qalanın tikilmə səbəbi kimi, Dnepr adaları kazaklarından təmizləmək məqsədilə tikildiyi göstərilir. Müasirləri qalanı "Zaporojyenin açarı" adlandırırdılar. Kodak qalası Hetman Konetspolskinin əmri ilə Polşanın hərbi xidmətində olan fransız hərbi mühəndisi de Boplanın rəhbərliyi altında tikilmişdir.

Seym tikinti üçün 100 min Polşa zlotisi ayırmışdı. Qarnizonu isə, fransız zabiti Jan Marionun başçılıq etdiyi 200 alman muzdlu draqunlardan ibarət idi. Qarnizon rəisi olan J. Marion Zaporojya kazaklarının cənuba getməsinə icazə vermirdi, qalanın yanından keçməyə, Dneprdə balıq tutmağa qadağa qoymuşdu, onlara hər cürə zülm edirdi.

Artıq 1635-ci ilin avqustunda, yürüşdən qayıdan ataman İvan Sulimanın komandanlığı altında olan kazaklar, gecə qəfil hücuma keçərək Kodakı tutdu və dağıtdı, bütün qarnizonu məhv etdi (kəşfiyyatda olan 15 draqun sağ qaldı). Komendant C. Marion isə edam edildi.

1638-ci ildə fransız mühəndisləri tərəfindən tikilmiş 1000 və ya daha çox insanı qəbul edə bilən Kodak qalasına nəzarət Ostranitsa hetmanının vitse-kranı Daniel Çaplinskiyə həvalə edildi.

Qala, 1639-cu ildə Polşanın hərbi xidmətində olan alman mühəndisi Fridrix Getkant tərəfindən bərpa edilmiş, ölçüsü demək olar ki, üç dəfə artmış və tərəfləri 112,5 metr olan kvadrata çatdırılmış, katolik kilsəsi və monastır, pravoslav kilsəsi tikilmiş, qarnizon tikilmişdir. Artilleriyası gücləndirilib, qaladan üç kilometr aralıda gözətçi qülləsi tikilib. Qala meydanının perimetri boyunca önə çəkilmiş beştərəfli dayaqları olan xarici torpaq sipər var idi. Bazadakı şaftın eni 24 metr, hündürlüyü 7 metr idi. Qala üç tərəfdən geniş quru xəndək, dördüncü tərəfdən isə Dnepr çayının sıldırımlı sahilləri ilə əhatə olunmuşdu. Xəndəyin dərinliyi 11 metr, eni 16 metr idi. Qalanın yuxarı hissəsi iki sıra taxta dirəklərlə möhkəmləndirilmişdi. Yan Joltovski Kodak qalasının qubernatoru, Hetman Stanislav Konetspolskinin qardaşı oğlu Adam Konetspolski isə komendant idi.

Böyük hetman Stanislav Konetspolski tərəfindən bərpa edilmiş qalaya baxış keçirən Bohdan Xmelnitski Konetspolskinin "Bu, həqiqətən də alınmazdırmı?" sualına latın dilindən sitat gətirərək belə cavab verib:

"Unum facit — aliud vastat", "Что человеком создано, им же может быть разрушено"

Qadiatski polkovniki Qriqori Qrabyanka 1710-cu ildə öz salnaməsində bu hadisələri belə təsvir etmişdir:

Və 1639-cu ildə onlar Kodak şəhərini sürətli çaylar üzərində tikmək qərarına gəldilər, bu şəhəri qorumaq üçün almanları cəlb etdilər və astanaya gedən kazakları tutub suda boğdular, çünki onlar vasitəsilə kazaklar, polyaklar dəfələrlə ağır günlərə dözməli olub, lakin nə qədər ki, türk çarı kazaklar padşaha şikayət edib ki, Qara dənizə çıxıb türk şəhər və kəndlərini viran qoyurlar. Lakin bu, hamısı deyil. Hetman Konetspolski Polşa ordusunu və alman muzdlularını eşiklərdən kənara göndərdi və kazakların arasına yerləşdirdi ki, hətta kiçik cinayətlərə görə də onları cəzalandırmaq və azadlıqlarını əlindən almaq çətin olsun. O çətin dövrdə Hetman Konetspolskinin özü Kodak və ona tövsiyə olunan kazakları (və onların arasında Boqdan Xmelnitski) ziyarət etmək və eyni zamanda Kodak qalasının gücü ilə öyünmək şansını əldə etdi. O, kazaklara müraciət edərək dedi: "Kazaklar, siz qalanı sevirsinizmi?" Xmelnitski ona latın dilində cavab verdi: "İnsan əli ilə qurulanları onlar məhv edəcəklər".

— Qadiatski polkovniki Qriqori Qrabiankanın xronikası[3]

1648-ci ilin sentyabrında qalanı tutmaq üçün polkovniklər P. Şumeyko, M. Nesterenko və Y. Vovçenkonun komandanlığı ilə üç kazak alayı göndərildi. 1648-ci il oktyabrın 1-də Kodak qalası döyüşsüz təslim oldu. Koydak Bohdan Xmelnitski tərəfindən Zaporojya ordusunun görüşəcəyi yer elan edildi. Qaladakı silahlar toplandı və qalanın özü 1654-cü ilə qədər əhəmiyyətini itirdi.

Hetman İvan Mazepanın dövründə Kodak qalası, Zaporojya Seçiyə qarşı mühafizə postu idi. 1711-ci ildə Prut sülh müqaviləsinin şərtlərinə əsasən, Rusiyanın cənubundakı digər qalalarla birlikdə dağıdıldı.

1734–1775-ci illərdə Kodak kazak qəsəbəsi, Kodatski palankasının mərkəzi idi. XVIII əsrin sonunda Kodak, Qədim Kodaks adlandırıldı və Yeni Seçi dağıldıqdan sonra bir çox kazak burada məskunlaşdı. Potemkinin əmri ilə 121 nəfər vergilərdən və işə qəbuldan azad edilmiş surətləri keçmək üçün daim saxlanılırdı. Zaman keçdikcə Qədim Kodak və Kamenka kəndlərində yaşayan pilotların sayı 673-ə qalxdı.[4] 1787-ci ildə II Yekaterinanın vəsiyyəti ilə yaradılan pilotlar Rusiya Rabitə Nazirliyinə təhkim edilmiş özünüidarəetmə birliyi idi, 1879-cu ilə qədər könüllü olaraq yerli qurumların tabeliyinə verildi.

1910-cu ildə D. Yavornitskinin təşəbbüsü ilə qalanın yerində xatirə lövhəsi qoyulmuşdur.

Qalanın yerində 1940-cı ildə qranit karxanası yaradılmışdır ki, bu da qırx ildən çox müddətdə qalanın 90%-ni dağıdıb. Kodak xarabalıqları bu günə qədər gəlib çatmışdır. Bizim dövrümüzdə karxananın su basmasından sonra yalnız şimal torpaq qalaları və göl qalmışdı.

Qalereya

redaktə
  •  
    Kodak qalasının yerindəki köhnə istehkamlar
  •  
    Bohdan Xmelnitskinin rəhbərliyi altında Zaporojya kazakları tərəfindən Kodak qalasının tutulması şərəfinə Kodak qalasının yerində xatirə. Memorial 1910-cu ildə tarixçi Dmitri Yavornitskinin təşəbbüsü ilə istehkamların qalıqları üzərində ucaldılıb. [5] Abidədə deyilir ki, Polşa qarnizonu 24 aprel 1648-ci ildə təslim oldu, əslində isə bu tarix 1648-ci il oktyabrın 1-ə təsadüf edir.[5]
  •  
    Kodak qalasının yaxınlığında, Stari Kodaki kəndindəki köhnə qəbiristanlıq. Dnepr çayı arxa plandadır.

İstinadlar

redaktə
  1. ↑ Above Kodak, by Mykola Chaban, THE DAY WEEKLY DIGEST, #28, Thursday, 20 may 2010
  2. ↑ "Виповнюється 380 років з часу зведення над Дніпром фортеці Кодак". Gorod.dp.ua (Ukrainian). 2020-06-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-06-11.
  3. ↑ Летопись гадяцкого полковника Григория Грабянки Arxivləşdirilib 2011-06-03 at the Wayback Machine, пер. со староукр. — К.: Об-во «Знание» Украины, 1992, — 192 с.
  4. ↑ "История Днепропетровска и Приднепровья". gorod.dp.ua (rus). 2020-09-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-04-05.
  5. ↑ 1 2 "The officer is poured gunpowder on his clothes, put to a pole and set on fire. The explosion throws him into the Dnipro". Gazeta.ua (Ukrainian). 25 September 2018. İstifadə tarixi: 3 October 2018.

Ədəbiyyat

redaktə
  • pol. Czołowski A., Kudak. Przyczynki do założenia i upadku twierdzy. (Notes to the establishment and destruction of the fortress) "Kwartalnik Historyczny" (Historical Quarterly) R. 40:1926, pp 161–184
  • Дневник Машкевич, Богуслав Казимеж 1643–1649 г. В кн.: Мемуары, относящиеся к истории Южной Руси, т. 2. Киев, 1896.

Xarici keçidlər

redaktə
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Kodak_qalası&oldid=7573302"