Komparativizm

Komparativizm — XIX əsrdə mifoloji məktəbin onun elmi üsulunu və nəticələrini tənqid etməklə bu məktəbdən ayrılan bir qolu.

Komparativistlərin (latınca: müqayisə deməkdir) əsas ideyası mifoloji məktəbdə əsas prinsip olan qohum xalqların folklorunun müqayisəli öyrənmək prinsipindən imtina etmək idi. Onlar qohum olmayan xalqların folklorunu öyrənməyi əsas məqsəd elan etdilər, bildirdilər ki, alim nə qədər çox ədəbi faktı tədqiqata cəlb edərsə, o qədər əsaslı elmi nəticələrə nail ola bilər. Mifoloji məktəb oxşar süjetlərin kökünü xalqların vahid kökündə görürdü. Komparativistlər isə bu kökləri hind nağıl süjetlərində tapırdılar. Ona görə ikincilər əslində müqayisə metodunu təkcə folklorun yox, bütün süjetlərin universal müqayisə elminə çevirmək istəyirdilər. Lakin komparativistlərin də əksəriyyəti folklorçu idi və onlar da ən çox xalq nağıllarının süjetləri əsasında araşdırmalar aparırdılar. Ona görə mifləri müqayisə etməkdən imtina barədə çağırışları onları mifoloji məktəbdən prinsipial şəkildə uzaqlaşdırmırdı, nağıl ilə mifin məsafəsi o qədər də çox deyildir. Komparativist analizin banisi alman alimi H. Herder sayılır. Sonralar ingilis folklorçusu C. Benfey, rus folklorçusu F. Buslayev də bu istiqamətdə fəaliyyət göstərmişlər. Onların xidmətlərindən biri ədəbiyyat və incəsənətin mənşəyi problemi ilə məşğul olmaları idi. C. Benfeyin əhatəli şəkildə hazırladığı təbdil nəzəriyyəsi, süjet, ədəbi forma və növlərin ədəbiyyatda digərinə keçmə qanunları da mühüm əhəmiyyət daşıyırdı. Ədəbi mədəniyyətlərin bir-birinə keçmə, təsir vasitəsilə inkişafı barədə müddəaları ədəbi inkişaf qanunlarını doğru şərh edirdi və bu gün də öz əhəmiyyətini saxlayır.

Bu məktəbin tarixində rus alimi A. Veselovski böyük rol oynamışdır. Komparativistlər əsas diqqətlərini ədəbi növlərin, janrların. ədəbi formaların tarixinə verir və başlıca olaraq qədim və orta əsr ədəbiyyatı ilə maraqlanırdılar. XIX əsrin sonlarında marksist ədəbiyyatşünaslıq və ədəbi nəzəriyyə yayılmağa başlayanda komparativistlər ona mənfi münasibət göstərdilər və marksist ədəbiyyatşünaslığı tənqid etdilər. Marksizmdə və rus inqilabçı xalqçılarında sosioloji təhlillərə meyl güclü olduğu üçün komparativistlər onları ədəbi obrazda əsas saydıqları formaya laqeydlikdə ittiham etdilər. Marksistlər isə komparativistləri ədəbi formaya üstün elmi maraqlarına görə istehza ilə formalistlər (məktəbi) adlandırdılar. Bu ədalətsiz idi və komparativistlərin ədəbiyyat elminin inkişafına verdikləri böyük töhfələri, Avropa filologiyasına misilsiz təsirlərini inkar etdilər. Onlar Qərbdə Şərq ədəbiyyatlarının öyrənilməsinə böyük maraq yaratdılar, qədim dövr ədəbiyyatını parlaq şəkildə tədqiq etdilər. A. Veselovski kimi komparativistlər ədəbiyyatşünaslığım XIX əsrin sonlarına doğru topladığı təcrübəni ümumiləşdirməyə çalışırdılar. Bu ədəbiyyat elminə böyük xidmət idi.

Marksistlər hər yerdə ədəbi forma və məzmun vəhdətindən danışırdılar. Əslində isə ədəbi mətnlərin məzmunu deyilən şey mətnin öz atributu deyildi. Mətnlərin məzmunu onu yozan şərhçi ədəbiyyatşünasın aldığı təhsil ehkamlarının və bu təhsilin əsaslandığı siyasi, dövləti dünyagörüşünün ifadəsi idi və bu barədə biz aşağıda daha geniş izahat verəcəyik. Ədəbi əsərin məzmunu fərdi qavrayış prosesidir və hər təzə oxucu ilə birgə fərdidir. Ona görə forma və məzmun vəhdəti dilin işarəviliyi nəzəriyyəsinə qədər yaranmışdı və köhnəlmiş bir nəzəriyyə idi. Sovet ədəbiyyatşünaslığında rəsmi xətt ədəbiyyatların qarşılıqlı təsirini siyasi bir elmə, marksizmin yayılmasını illüstrasiya edən sxematik və siyasi bir elmə çevirdi. Halbuki milli ədəbiyyatlarda oxşar, paralel hadisələri tipoloji bənzərlik nəzəriyyəsi kimi ümumiləşdirən komparativistlər müqayisəli ədəbiyyatşünaslığı tərəqqi etdirdilər.

Komparativistlər milli ədəbiyyatların inkişafında və zənginləşməsində köçəri forma elementlərinin – süjetlərin, janrların, fabulaların rolunu əsaslandırmaqla ədəbi tərəqqinin tarixilik prinsipi əsasında doğru inkişaf mexanizmini verdilər. Onların konkret elmi materiala, müasir terminlə desək ədəbi mətnlərə əsaslanmaq təşəbbüsü müasir ədəbiyyatşünaslığa ən düzgün və elmi istiqamət verdi. Onların forma kimi araşdırdığı material əslində ədəbi mətnlər idi və bu istiqamət ədəbiyyatşünaslıqda işarə və mətn nəzəriyyəsinin inkişafına yol acdı. Hazırda komparativizmin əsas iki məktəbi ABŞ-də və Fransada fəaliyyət göstərir. Amerikada ənənəvi olaraq ədəbiyyat tarixlərinin öyrənilməsinə üstünlük verilir, Fransada isə müqayisəli ədəbiyyatşünaslığın nəzəri mərkəzi yerləşir. A. Veselovski tarixi poetika yaratmaqla əslində dünya ədəbiyyatının inkişaf təcrübəsini ümumiləşdirmək və ona janr və süjetlərin, ədəbi dillərin inkişafı baxımından yekun vurmaq istəyirdi. Alimin bu layihəsi əslində müasir və konkret elmi faktlara əsaslanan ədəbiyyat nəzəriyyəsi yaratmaq təşəbbüsü idi. A. Veselovski bu təşəbbüslə ənənəvi, Aristoteldən gələn poetikanın sərhədlərini dağıdıb bu elmi müasirləşdirmək və ədəbi nəzəriyyəni tarixilik prinsipi ilə yazmaq istəyirdi. Əslində ədəbiyyat nəzəriyyəsinin müasir kursu elə bundan ibarətdir.

Mənbə

• Rəhim Əliyev. Ədəbiyyat nəzəriyyəsi. Bakı: Mütərcim, 2008, səh. 57–59.