Konformluq eksperimentləri

Sosial psixologiyada konformluğa aid ilk eksperimentin Amerika sosial psixoloqu Floyd H. Allport (Gordon Allportun qardaşı) tərəfindən aparıldığı hesab edilir. F. Allport öz xatirələrində fərdlərin davranışının təklikdə və qrupda öyrənilməsi ideyasının ona Hugo Münsterberg (tətbiqi psixologiya, təşkilat psixologiyası sahələrində tədqiqat aparmış Alman mənşəli Amerika psixoloqu) tərəfindən verildiyini qeyd edir. F. Allport apardığı təcrübələrdə müşahidə etdi ki, qrupda olarkən adamların müxtəlif stimullara verdikləri qiymət (qoxunun xoşagələnliyi, yükün ağırlığı) bir birinə yaxınlaşmağa meyilli olur.

M. Şerif eksperimenti: Sosial normaların formalaşması

Muzaffer Şerif 1930-cu illərin ortalarında sosial normaların yaranmasını öyrənən tədqiqat aparmışdır. Şerifin bu tədqiqat çərçivəsində apardığı təcrübə indi konformluğa aid dəqiq nəticələr verən ilk təcrübə hesab olunur.

Təcrübəyə hazırlıq

Təcrübə iştirakçısı tam qaranlıq bir otaqda bir qədər qaldıqdan və qaranlığa öyrəşdikdən sonra, onun qarşısındakı divarda işıq nöqtəsi peyda olurdu. Nöqtə iki saniyə qalıb yox olurdu. Bundan sonra iştirakçıdan tələb olunurdu ki, həmin iki saniyə ərzində işıq nöqtəsinin yerini nə qədər dəyişdiyini bərkdən bildirsin. Əslində işıq nöqtəsi yerini dəyişmirdi, lakin tam qaranlıqda nöqtəyə baxan insanda nöqtənin yerini dəyişdiyi illüziyası yaranırdı. Bu optik illüziya avtokinetik effekt adlanır.

Təcrübə üç formada aparıldı: a) iştirakçılar otaqda tək olurdular; b) təcrübənin birinci hissəsini iştirakçılar tək keçirdilər, ikinci hissədə, hər qrupda iki və ya üç nəfər olmaqla qruplara bölünürdülər; c) təcrübənin birinci hissəsini iştirakçılar qrup şəklində, ikinci hissəsini isə tək keçirdilər. Bir təcrübə ərzində hər iştirakçı və ya hər qrup üçün işığın görünüb yox olması dəfələrlə təkrarlanır və hər dəfədə onlardan işığın qət etdiyi məsafəni qiymətləndirmək tələb olunurdu.

Təcrübənin aparılması və nəticələri

İştirakçılar təcrübəni tək keçdikdə hər iştirakçı hər sınaqdan sonra nöqtənin "fərqli məsafə qət etdiyini" bildirirdi. Bir neçə təcrübədən sonra hər iştirakçı öz cavablarını bir qədər ümumiləşdirməyə başladı. Hər iştirakçı sonrakı cavablarını əvvəl verdikləri cavablarla müqayisə edir və bir birinə yaxın məsafələr bildirirdi. Təcrübəni tək keçərkən ayrı ayrı iştirakçıların cavabları fərqlənirdi.

İştirakçılar məsafəni əvvəlcə tək, sonra qrup şəklində qiymətləndirməyə başladıqda cavablarda tədricən konvergensiya (bir nöqtəyə gəlmə) meydana çıxmağa başladı. Hər qrup təcrübəni bir neçə dəfə yerinə yetirdikdən sonra cavablar bir birinə daha çox yaxınlaşdı.

İştirakçılar təcrübəni əvvəldən qrup şəklində keçdikdə cavablarda konvergensiya daha tez yaranmağa başladı. Sonradan qrup üzvləri təcrübəni tək keçəndə onların verdikləri cavablar ümumi alınmış nəticəyə yaxın olurdu. Cavabların bir birinə yaxınlaşması iştirakçıların bir birinə güzəştə getmək istəyindən yaranmırdı. Əslində onlar məsafə haqqında qərarlarını qrupun təsiri altında verdiklərini hiss etmirdilər. Təcrübədən sonra iştirakçılardan soruşulduqda ki, "Siz təcrübədə cavabınızı başqalarının təsiri altındamı verdiniz?" iştirakçılar belə ehtimalı rədd etdilər.

Şerif təcrübədə müşahidə edilən konformluğu qrup normalarının yaranması ilə izah etdi. Şerifə görə qrup normaları qrup üzvlərinin interaksiyası və bir birindən çox fərqli fikirlərin, mühakimələrin mütənasibləşməsi ilə yaranır.

S. Asch eksperimenti

Solomon Asch M. Şerifin aldığı nəticələrə cavab olaraq belə bir fikir bildirdi ki, əgər təcrübə iştirakçısı qrupun səhv mühakimə yürütdüyünə tam əmin olsa onda o konformluq göstərməz və qrupun fikrindən asılı olmaz. Asch fikrini sübut etmək üçün 1950-ci illərdə bir neçə seriyadan ibarət eksperiment keçirdi.

Təcrübəyə hazırlıq

Təcrübədə 7-9 nəfərdən ibarət qruplar iştirak edirdi. Qrup üzvlərinə iki vərəq paylanırdı. Vərəqlərdən birində bir, digərində üç müxtəlif uzunluqlu xətt var idi. Hər qrup üzvü tək xəttin ikinci vərəqdəki xəttlərdən hansına bərabər olduğunu tapmalı və bərkdən öz cavabını söyləməli idi. Qrup üzvlərindən ancaq biri əsil iştirakçı idi, qalanları isə eksperimentator köməkçisi idilər. Əsil iştirakçı bütün sınaqlarda axırdan ikinci olaraq cavab verirdi. Hər təcrübə 18 sınaqdan ibarət idi. Yalançı iştirakçılar əvvəlki sınaqlarda doğru, sonrakı 12 sınaqda yekdilliklə səhv cavab verirdilər.

Təcrübənin nəticələri

Eksperimentdə iştirak edən 133 nəfərdən 6-sı bütün sınaqlarda qrupun verdiyi səhv cavabla razılaşdı. İştirakçıların 25%-i heç bir sınaqda qrupun təsiri altına düşmədilər; 75%-i ən azı bir sınaqda konformluq göstərdilər. Ümumilikdə iştirakçıların 37%-i sınaqların çoxunda konformluq nümayiş etdirdilər. Asch və kolleqalarının apardığı posteksperiment intervyular göstərdi ki, qrup üzvlərindən fərqli cavab vermək zərurəti iştirakçıları narahat edirdi. Onlar inamsızlıq hiss edir, öz cavablarında şübhələnirdilər. Təcrübənin sonunda onlar özlərini tənha hiss edirdilər və onlarda ictimai rəy qarşısında qorxu yaranırdı.

Təcrübə müxtəlif variantlarda aparıldı. Bir variantda yalançı iştirakçılar cavablarını bərkdən bildirdikləri halda əsil iştirakçıya cavabını yazılı formada bildirmək icazəsi verildi. Bu, konformluğu 12.5%-ə endirdi. Başqa variantda vərqlərdəki xəttlərin uzunluğu arasındakı fərqi azaltdılar. Bu tapşırığı çətinləşdirdi və nəticədə konformluq artdı. Digər variantda isə yalançı iştirakçılardan biri düzgün cavab verdi. Bu, əsil iştirakçının öz cavabında inamını artırdı və konformluq azalaraq, 5.5% oldu. Qeyd etmək lazımdır ki, kontrol qrupda tapşırığı tək yerinə yetirən iştirakçılar 100 sınaqdan 99-da doğru cavab verdilər.

S. Milgramın Milliyyət və konformluq tədqiqatı

Stanley Milgram S. Aschın apardığı konformluq eksperimentlərində yaxından iştirak etmişdi. O həmin metoddan öz doktorluq tədqiqatı (1960) üçün istifadə etmək qərarına gəldi. Lakin o, Asch eksperimentini olduğu kimi deyil modifikasiya olunmuş variantda tətbiq etdi.

Təcrübəyə hazırlıq

Milgram orjinal təcrübədəki vizual stimul materialı audial stimul materialla əvəz etmək qərarına gəldi. Hər təcrübədə altı nəfərdən ibarət qrup iştirak edirdi. Bunlardan beşi eksperimentator köməkçisi, altıncı şəxs isə həqiqətən təcrübə iştirakçısı idi. Qrup iki, müxtəlif uzunluqlu səsə qulaq asdıqdan sonra hər kəs hansı səsin daha uzun olduğunu elan etməli idi. Qrupda əsil iştirakçı həmişə ən axırda cavab verirdi. Hər təcrübə 30 sınaqdan ibarət idi. Bunlardan 16-da yalançı iştirakçılar eksperimentatorla razılaşdırılmış şəkildə səhv cavab verirdilər. Bu eksperimentin bir fərqli cəhəti ondan ibarət idi ki, Milgram qrup üzvlərini tək tək kiçik kabinlərə yerləşdirdi. Daha sonra isə o qərara gəldi ki, təcrübədə ancaq həqiqi iştirakçını saxlasın. Yalançı iştirakçıların əvəzinə o həmin adamların lentə yazılmış səslərindən istifadə etdi. Beləliklə altı kiçik kabindən birində iştirakçı otururdu, digər kabinlər boş olurdu. İştirakçı isə bunu bilmirdi.

Eksperiment Norveçdə və Fransada aparıldı. Təcrübə iştirakçıları Oslo və Paris universitetlərinin tələbələri idilər. Milgram təcrübəni bütün detalları ilə ətraflı şəkildə düşünmüşdü. Milgram sonrakı fəaliyyətində də edəcəyi kimi hər təcrübədən sonra iştirakçılarla söhbət apararaq onlara həqiqəti söyləyirdi və tədqiqatın məqsədlərini onlara izah edirdi.

Təcrübənin aparılması və nəticələri

Eksperimentin birinci seriyasında 20 Norveç və 20 Fransız tələbə iştirak etdi. Norveclilərin 62%-i, Fransızların 50 %-i qrupun təsiri altına düşərək səhv cavab verdilər, başqa sözlə, konformluq nümayiş etdirdilər. Eksperimentin ikinci seriyasında qərara alındı ki, iştirakçıların öz cavabları üçün məsuliyyət hissini artırsınlar. Buna nail olmaq üçün iştirakçılara bildirdilər ki, səslərin uzunluğunun müəyyənləşdirilməsi aviasiyada təhlükəsizlik texnikasının yaradılması üçün lazımdır. Bununla iştirakçıya aydın olurdu ki, onun cavabından insanların təhlükəsizliyi asılıdır. Bu üsul ümumi konformluğu aşağı saldı. Norveclilər 56%, Fransızlar 48 % konformluq nümayiş etdirdilər.

Növbəti seriyada iştirakçılardan tapşırığa yazılı cavab vermək tələb edildi. İştirakçının, verdiyi cavabın başqaları tərəfində eşidilmədiyinə əmin olması konformluğu aşağı saldı. Bu dəfə konformluq Norveclilərdə 50%, Fransızlarda 34 % oldu.

Eksperimentin dördüncü fazasında Milgram belə bir hipotezi yoxlamaq qərarına gəldi ki, əgər qrupun səhv cavabı qarşısında iştirakçı düz cavab versə və qrup üzvləri onu bu cavabına görə tənqid etsələr və ya ələ salsalar bu iştirakçının sonrakı sınaqlarda konformluğunu artırar. Milgram maqnitofon lentinə qrup üzvlərinin tənqidi qeydlərini yazdı və təcrübə zamanı, qrupun səhv cavabı qarşısında iştirakçı düzgün cavab verdikdə bu qeydləri səsləndirdi. Hipotez təsdiq olundu. Tənqidi qeydlər konformluğu, Osloda 75%-ə, Parisdə 59%-ə çatdırdı. Maraqlı cəhət ondan ibarət idi ki, Norveçlilər tənqidi passiv qarşıladıqları halda, Fransızların əksəriyyəti tənqidə əks reaksiya verirdi, bəziləri isə hətta qəzəblənirdi.

Beləliklə bütün təcrübə ərzində Norveçlilər Fransızlardan daha yüksək konformluq nümayiş etdirdilər. Milgram bu fərqi müəyyən qədər izah etmək məqsədilə Norveç və Fransız cəmiyyətlərində etdiyi müşahidələrdən misallar gətirir. O Norveç cəmiyyətində yüksək birliyin olduğunu və insanların ətrafdakıların ehtiyaclarına və maraqlarına həssas olduqlarını qeyd edir. Buna sübut olaraq o ölkənin geniş sosial müdafiə şəbəkəsini göstərir. Fransada isə insanlar həm sosial, həm də siyasi həyatda qat qat az həmrəylik nümayiş etdirirlər. Fransızlar hər şeyə tənqidi yanaşırlar və razılaşmadıqlarını bildirməkdən çəkinmirlər. Bu ölkələrdə apardığı müqayisəli tədqiqatdan Milgram belə nəticəyə gəlir ki, "Hər hansı sosial sistemin fəaliyyət göstərməsi üçün müəyyən dərəcədə konformizm lazımdır. Əz vacibi və ən çətini – şəxsi inisiativ və sosial təzyiq arasında sağlam balans yaratmaqdır."

Mənbələr

• Дж. Тернер. (2003). Социальное Влияние. Питер. Санкт-Петербург. ст. 25
• A Mead Project source page. Floyd H. Allport. http://www.brocku.ca/MeadProject/Allport/Allport_1974.html
• Psych Web. http://www.intropsych.com/ch15_social/sherif_1936_group_norms_and_conformity.html
• Psych Web. Chapter 15: Social Psychology. Part One: Group Influences http://www.intropsych.com/ch15_social/
• The Classic Group Influence Studies http://www.ucalgary.ca/~branniga/group.html
• Милграм. С. (2000). Эксперимент в социальной психологии. Питер
• Майерс, Д. (2005). Социальная психология. Питер. Санкт-Петербург,