Kumo-Manıç çökəkliyi
Kumo-Manıç çökəkliyi (rus. Кумо-Манычская впадина) — Ergeninskaya və Stavropol alçaq dağlıqlarını ayıran dar ovalıq. Geoloji keçmişdə Qara və Xəzər dənizlərini birləşdirən qədim boğazdır[1]. Hazırda Kuban-Priazovskaya və Xəzər ovalıqlarını birləşdirir. Kumo-Manıç ovalığı[2] və Kumo-Manıç bərzəxi kimi də tanınır.
| Kumo-Manıç çökəkliyi | |
|---|---|
| rus. Кумо-Манычская впадина | |
 | |
| Ümumi məlumatlar | |
| Mütləq hündürlüyü | 20 m |
| Yerləşməsi | |
| 46°19′00″ şm. e. 42°52′00″ ş. u. | |
| Ölkə |
 Rusiya |
|
|
|
|
|
|
.jpg)
.jpg)
Eni 20–30 km (mərkəzi hissədə 1–2 km-ə qədər), uzunluğu 500 km-dən çoxdur. Asiya ilə Avropa arasında sərhəd çəkmə seçimlərindən biri də Kumo-Manıç çökəkliyi boyunca uzanır.
17–15 min il əvvəl Novoevsin hövzəsi Manıç-Kerç kanalı vastəsi ilə Erkən Xvalın hövzəsi ilə əlaqələnirdi.
Relyefi və geoloji quruluşu redaktə
Kumo-Manıç çökəkliyi tektonik mənşəlidir və çökəklikdə yerləşir. Tarixi İskit lövhəsinin platforma örtüyünün meydana gəlməsinin başlanğıcına qədər davam etmişdir. Çökəkliyin mənfi quruluşu Perm-Triasdakı (təxminən 250 milyon il əvvəl) ovalıq şəklində relyefdə ifadə edilmişdir. Son təbaşir dövründə strukturlar sıx şəkildə su altında qalmış və dənizlə örtülmüşdür. Yenidən canlanma Orta və Üst Pliyosende baş verir. Yəni 2–3 milyon il əvvəl relyef quruluşu olaraq yenidən meydana gəlir.
Manıç çökəkliyi mərkəzi hissəsində ən yüksək hündürlüyə çatır (təxminən Divnoe kəndindən Zunda Tolqa kəndinə qədər), lakin bu səviyyə dəniz səviyyəsindən yalnız 20 metrdən bir qədər yuxarı qalxır.
Hidroqrafiya redaktə
Kumo-Manyç çökəkliyinin hidroqrafik şəbəkəsi nisbətən zəif inkişaf etmişdir. Çay şəbəkəsinin çox hissəsi 0,2–0,3 km/km² sıxlıqdadır. 1932-ci ilə qədər çökəkliyin hidroqrafik şəbəkəsi daha çox təbii idi və su obyektləri çaylar, göllər və az sayda gölməçələrlə təmsil olunurdu. Hövzənin əsas çayları birincisi Azov dənizi hövzəsinə, digəri isə Xəzərə məxsus olan Qərbi və Şərqi Manıçdır. Bu çayların bu dövr üçün bir xüsusiyyəti, az su miqdarı və Kalaus çayının iki tərəfə ayrılması idi. Onun axını həm Qərbi, həm də Şərqi Manıça gedirdi. 1960-cı illərə qədər suyun böyük hissəsi Şərqi Manıça axırdı[3]. 1932–1940-cı illərə qədər Qərbi Maniç, 1969-cu ilə qədər Şərqi Maniç quru illərdə və hətta orta su miqdarı olan illərdə bir neçə ayda qurumuş və qışda donaraq bir-biri ilə əlaqəsiz uzanmalar zəncirinə çevrilmişdir. Çaylardakı su yüksək dərəcədə minerallaşmış, duzlarla doymuş və şoranlaşmışdı. Bənzər proseslər göllərdə də qeyd olunurdu.
20-ci əsrdə Manıç çökəkliyinin hidravlik sistemi insan tərəfindən dəyişdirildi: Qərbi Manıçda (Proletarskoe, Veselovskoe və Ust-Manıç) və Şərqi Manıçdakı Çoqray su anbarı qurulur. Yüksək axın və duzsuzlaşma təmin etmək üçün Don və Kuban çaylarının suyu bir neçə əsas kanal vasitəsilə Manıça axıdılır. Su anbarlarının əmələ gəldiyi çay vadilərində həm kiçik, həm də böyük göllər su altında qalır. Kalaus çayının mənsəbində, bu çayın Şərqi Manıça axınını dayandıran bir bənd tikilir.
Kumo-Manıç çökəkliyinin hidroqrafik şəbəkəsinin bir xüsusiyyəti sıx kanallar, paylayıcılar, drenajlar və kollektorlar şəbəkəsidir. Onların əksəriyyəti quraq çöl bölgələrinin suvarılması, həmçinin Qərbi Manıç çayında naviqasiyanı təmin etmək üçün qurulmuşdur.
İstinadlar redaktə
- ↑ "Приток реки Дон — Маныч". tihiy-don-river.narod.ru (rus). 2012-01-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-02-29.
- ↑ Богданов М. Н. Труды Арало-Каспийской экспедиции, Том 1. СП(б), 1875. С. 44
- ↑ Базелюк А. А. "Антропогенное изменение гидрографической сети Кумо-Манычской впадины : автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата географических наук" (PDF). hub.sfedu.ru (rus). 2018-01-30 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2020-02-29.