Latviyada milli oyanış

Latviyada milli oyanış və ya Birinci oyanış (latış. Pirmā atmoda‎) — 1850-1880-ci illərdə latışların mədəni və milli dirçəliş hərəkatı. Bu hərəkatın fəalları əsasən Livoniya və Kurlandiyada Baltikyanı almanların hökmranlığına qarşı çıxan, müasir Latviya milli dövlətinin əsasını qoyan yüksək təhsilli insanlardan "gənc latışlar" adlanırdı. Gənc Almaniya və Çex Milli Hərəkatı kimi Avropanın romantik milliyətçi hərəkatlarından təsirləndi. Gənc latışların fəaliyyətinin böyük hissəsi latışların təhsilinə, almanlarınblatış dilinə, adət-ənənələrinə və mədəniyyətinə qarşı qərəzli tənqidinə qarşı mübarizəyə həsr olunmuşdu.

Krişyanis Valdemars

Dievs, svētī Latviju!

Hərəkat 1850-ci illərdə o dövrdə Livoniya əyalətində ali təhsil müəssisəsi olan Tartu Universitetində meydana gəlib, 30-a yaxın etnik latış olan tələbə onun ilk fəalları olub. Kurlandiyadan olan tələbə Krişyanis Valdemars yataqxana otağında özünü latış kimi təqdim edən lövhə yerləşdirib ki, bu da o zaman eşidilməyib. Çox keçmədi ki, onun ətrafında 10-13 tələbədən ibarət dərnək yarandı və onlar “Latviya axşamları” təşkil etdilər ki, bu zaman almanlar tərəfindən sıxışdırılan latışların vəziyyətini müzakirə etdilər. Yuris Alunan və Krişyanis Baron tezliklə onun liderləri oldular.

Hərəkatın fəalları “Mājas Viesis” və “Pēterburgas Avīzes” qəzetlərini nəşr edirdilər. Əvvəlcə ilk oyanışı bölgədə alman təsirinə qarşı mübarizədə alət kimi görən Rusiya hakimiyyət orqanları dəstəklədi.

1868-ci ildə gənc latviyalı Frikis Brivzemnieks "daynlar" kimi tanınan Latviya xalq mahnılarını toplamağa başladı. Onun işini 1894-cü ildə daynlara aid ilk kitabını nəşr etdirən və sonradan “Daynların atası” (latışca: Dainutēvs) ləqəbini alan Krišjanis Barons tərəfindən davam etdirildi.

Ədəbiyyat sahəsində hərəkatın digər görkəmli nümayəndəsi XIII əsrin Livoniya bayrağı timsalında qırmızı-ağ-qırmızı bayrağın xatırlanmasını irəli sürən müəllim Atis Kronvalds idi. Bu rənglər sonralar Latviyanın müasir bayrağının əsasını təşkil etdi. Kronvalds latışlar arasında maarifləndirici fəaliyyətlə fəal məşğul olmuş və ona bir çox yeni sözlər daxil etməklə latış dilini müasirləşdirmişdir.

1868-ci ildə ilkin olaraq Estoniya aclığının qurbanlarına yardım etmək üçün xeyriyyə təşkilatı kimi Riqa və regionlarda Latviya mədəni həyatını təşkil etmək üçün Riqa latış cəmiyyəti yaradıldı.. Bu fəaliyyətin bir hissəsi olaraq Adolfs Alunansın rəhbərlik etdiyi ilk Latviya teatr truppası yaradıldı və bu, latış dilində dramatik sənətin yaranmasına səbəb oldu.

1873-cü ildə Riqada Latviya xalq mahnıları əsasında ilk Mahnı və Rəqs Festivalı keçirilir. İfa olunan yeni mahnılar arasında Karlis Baumanisin bəstələdiyi və sonradan Latviyanın dövlət himninə çevrilən mahnı da var idi. Millətçiliyin yüksəlişindən qorxaraq, onun orijinal adı "Tanrı Latviyanı qorusun!" rus senzuraları tərəfindən “Tanrı Pribaltikanı qorusun!” olaraq dəyişdirildi.

1888-ci ildə ilk dəfə latış şairi Andrey Pumpurun canlandırdığı milli qəhrəmanlıq dastanı “Laçplesis” nəşr olundu.

Latviya cəmiyyətinin yetkinləşməsi və yeni siyasi və elmi ideyalarla maraqlanması ilə ilk oyanış tezliklə səngidi. Aparıcı gənc latviyalıların çoxu gənc yaşlarında vəfat etmiş və ya evdən uzaqda Rusiyada fəaliyyət göstərmişlər. Latviyalılar o dövrdə də ruslaşdırma dalğasına düşmüşdülər, bu zaman məktəblərdə latış dilindən istifadə etmək qadağan edilmişdi.

İlk oyanış daha çox siyasiləşən "Yeni Cərəyan" (latışca Jaunā strāva) hərəkatı ilə əvəz olundu və bu, Sosial Demokrat Partiyasının yaranmasına səbəb oldu.