Litva kəraimləri

Litva Kəraimləri — Litvada yaşayan türk xalqı.

Tarixi

Kəraim xalqının və dininin adı “Bibliyanı oxumaq, öyrənmək, şöhrətləndirmək, onun davamçısı olmaq” mənasını daşıyan ərəb və qədim yəhudi sözü “kara”-dan gəlir. ”Karaim” ifadəsi etnik, dil, və dini mənsubiyyəti göstərmək üçün işlənilir. Litva karaimləri nəzərdə tutulduqda bu iki ifadə üst-üstə düşür. Bu, xəzər və qıpçaq tayfalarından törənmiş türk qrupuna aid olan xalqdır. O, VIII-X əsrlərdə qüdrətli Xəzər dövlətinin tabeliyində olmuşdur.

Böyük Vitautas dövründə Trakayda knyaz tərəfindən Krımdan köçürülmüş 380 karaim ailəsi məskunlaşmışdır. Sonralar karaim ailələri Birjayda, Nauyamestisdə, Panavejisdə, Pasvalisdə, Upitdə və Vilnüsdə də məskunlaşdılar.

Litva karaimləri ayrıca cimat-icma təşkil edirdilər, onun inzibati və mənəvi mərkəzi Trakay şəhəri idi. Böyük knyaz Kazimirin imtiyazlarına (1441-ci il) əsasən şəhər özünüidarəetmə hüququnu – Maqdeburq hüququnu – qazanmışdır. 1795-ci ilədək Litva karaimləri Trakay valiliyinə tabe olurdular, 1850-ci ildən isə karaimlərin dini başçısı olan xaqana və Krımda, Yevpatoriyada yerləşən karaim ruhani idarə heyətinə – iqamətgahı 1857-ci ildən Trakayda, 1928-ci ildən 1945-ci ilədək isə Vilnüsdə yerləşən əlahiddə Litva xaqanına. (…)

Trakay tarix muzeyinin Karaim şöbəsinin müdiri Alvira Zaqretskayte muzey zallarının birində bir anlıq ayaq saxlayır. “Karaimlərin gerbi. Onun yanında karaim döyüşçülərinin istifadə etdiyi ikibuynuzlu nizə. Ona senek deyirlər. Karaimlərin gerbi üç sahəyə bölünüb. Birində nizə-senek, digərində qalxan-kalkan, eləcə də Krımın karaimlər yaşadığı Çufut-Kalə qalasının qüllələri. Bu ətraf yerlərdən onlar Litvaya köçürülmüşdülər. Belə gerb yalnız Litva və Polşa kəraimlərində var idi. Krım kəraimlərinin gerbində qüllələr yoxdur – orada palıd budağı təsvir olunub, çünki palıd müqəddəs ağac sayılırdı. Quraqlıq zamanı insanlar yağışın yağması üçün dua etməkdən ötrü palıd ağaclarının altına toplaşırdılar…”

Karaizm adlanan karaim inancı VIII əsrdə Mesopatamiya ərazisində meydana gəlib. Karaizmin əsası Müqəddəs kitab, Əhdi- ətiqdir. Karaim məbədi kenassa, keşiş – qazzan, baş keşiş isə ullu qazzan adlanır.

Litvada yaşadıqları 600 il ərzində karaimlər öz doğma karaim dillərini, ailə ənənələrini, bayramlarını, dini ayinlərini və milli yeməklərini qoruyub saxlamışlar. Bu yüzilliklər ərzində Trakayda fəaliyyət göstərən kenassa da qorunub saxlanmışdır. Qış vaxtı ora soyuq olduğundan insanlar qonşuluqdakı məktəb binasında toplaşırlar, ya da XX əsrin əvvəlində inşa olunmuş, lakin bu yaxınlarda icmaya qaytarılmış Vilnüs kenassasına gedirlər (Jverinasın köhnə hissəsində, lyubarto küçəsində yerləşən bu şərq üslublu tikili yəqin ki hamının diqqətini çəkib). Panevejis kenassası 1971-ci ildə dağıdılmışdır.

2002-ci ilin sonunda Trakay kenassasının yanında biz xanım Lidiya Maşkeviçlə görüşdük. Onun əlində kenassanın ağır, üzərinə metal çəkilmiş şərq üslublu qapısınınaçarları vardı. O çox sakit idi, özünə arxayınlıq və ləyaqət hissi ilə dolu idi. Göylər xanım Lidiyaya artıq 80 soyuq Trakay qışı bəxş etmişdi. Amma o bizə özü haqda danışmırdı. Onun üçün daha önəmli olan şeylər vardır: karaim icması, Trakay, tarix. Biz kenassanın elə bir yerində dayanırıq ki, oradan kenassanın üst yarusunda mehrabla üzbəüz asılmış sünbül çələngi görünür. “O buradan 1938-ci ildən, ikinci Dünya müharibəsindən öncə keçirilmiş məhsul bayramı vaxtından asılıb. Ənənəyə görə Yeni məhsul çələngini hər il asıb müqəddəsləşdirərdilər. Karaimlər özlərini əkinçi sayırdılar, cimaata məxsus torpaqları onlara bəxş etdiyi üçün knyaza minnətdarlıqlarını bildirirdilər və bütün əkinçilk işlərini yaxşı yerinə yetirməyə çalışırdılar. Bu gün karaimlərin torpaqları onlara qaytarılmayıb. O torpaqların bir hissəsində kolxoz kompleksləri tikilib. Beləliklə cimaata məxsus torpaqlarda 150 ha sahə belə tam olaraq qalmayıb. Heç əvvəlki karaimlər də qalmayıb. Yalnız bir-iki gənc ailə əkinçiliklə məşğul olur.”

Sayları

Əhalinin siyahıya alınmasına əsasən Litvada karaimlər icması azalmağa doğru gedir: 1959-cu ildə 423 nəfər, 1970-ci ildə 388 nəfər, 1989-cu ildə 289 nəfər, 1997-ci ildə 257 nəfər. Onlardan 32 nəfəri 16 yaşından aşağı olan uşaqlardır (“Litvanın milli azlıqları”. Mədəni irs). Bu prosesə bir çox faktorlar təsir edib: sosial şərait, ailələrin azalması, sovet dövründə dinə qoyulan qadağa. Bundan əlavə, karaim inancının qaydalarına görə karaim inancını qəbul etmək olmaz. Yalnız karaim olaraq doğulmaq lazımdır. Statistika departamentinin məlumatına görə 2001-ci ildə Litvada 273 karaim, Vilnüs dairəsində isə 230 karaim yaşayırdı. Lidiya Maşkeviç deyir ki, karaimlərin əsas dini bayramlarında kenassaya hər dəfə daha az adam toplaşır, qarışıq ailələrin sayı artır. Müharibədən əvvəlki Litvada karaimlərin ailələrində 5-6 uşaq böyüyürdüsə, indi cəmi 1-2 uşaqböyüyür.

Adət-ənənələr

Trakay Tarix muzeyinin Karaim şöbəsinin müdiri Alvira Zaqretskayte kenassada toy mərasimləri üçün istifadə olunan eksponat haqqında söhbət açır. Bu, toy mərasimində gümüşü qədəhin ayağına bağlanan qırmızı bantlı iki asmadır. Qədəhin içində bir qədər kül var. Bu külü keşiş evlənən cütlüyün başına səpir. Bu, qadın və kişi varlığını simvollaşdırır. Karaimlərin bir çox mətbəx ənənələri və qorunub saxlanan xüsusiyyətləri karaim inancının prinsipləri ilə bağlıdır. Alvira Zaqretskayte muzeydə olan xüsusi bir eksponatı göstərdi: bu masa və pasxa kökələri üçün xəmir yoğuran dişli taxta qurğudur. Pasxadan əvvəl ( başqa sözlə duzsuz xəmir bayramı Tımbıl xıdjı) duzsuz xəmirdən tımbıl kökələri bişirilir. Adətən xəmir bərk yoğurulmalıdır və əllə, bu qurğu olmadan bunu etmək çox çətin olur. Elə bu səbəbdən də xəmiri kişilər yoğururdular. Qadınlar isə bişirirdilər. Kökələrin bişərkən şişməməsindən ötrü qızdırılması, həm də bəzək vurulması üçün nəzərdə tutulan digər qurğu – “skriqulka” adlanan qulplu dairədir. Tımbıl kökələri karaim inancına görə Tımbıl xıdjı bayramında şam yeməyi üçün bişirilir. Bibliyadan Misirdən qurtulma hekayəsi nağıl edilir. Bir tımbıl kökəsinin üstünə acı bitki kökləri, istiot, qıtığotu qoyulur, bir çimdik duz səpilir. Başqa kökənin üstünə – qızardılmış sümüklü ət tikəsi və sobada bişmiş yumurta qoyulur. Üzüm şərabına xeyir-dua oxunur. Pasxa şam yeməyi yalnız qızardılmış olmalıdır. Hətta yumurtaları da sobada qabıqla bişirirlər. Pasxa şam yeməyini bayramın birinci günü yeyirlər. Karaimlər Pasxa bayramını bir həftə qeyd edirlər. Və bu həftə ərzində turşuya qoyulmuş heç bir məhsuldan istifadə etmirlər. Bir neçə kökəni südlə yoğurulmuş xəmirdən bişirirlər. Bişmiş kökələri əzib onlardan zapekanka və ya tort bişirirlər. Digər böyük bayram – Müqəddəs üçlük bayramı üçün hazırlanan yeməklər də özünəməxsusdur. Adətən bu qatlama piroqu olur. O, bir birini əvəzləyən yeddi kəsmik və xəmir qatından ibarətdir. Beləliklə, bizim minillikdə də hər bir karaim ailəsi kökə, krupnik və kibin bişirə bilir. Muzeydə krupnik bişirmək üçün məxsusi qablar saxlanılır. Bu içkinin hazırlanmasında karaimlər 14 növ bitki kökü və müxtəlif ədviyyatdan istifadə edirlər. Karaimlər deyir ki, krupniki kiçik qədəhlərlə içmək lazımdır. Onda o zehni dumanlandırmaz. Bu içkinin dadı şirindir, amma o, həm ət yeməkləri ilə, həm də şirin yeməklərlə içilə bilər.

Sırokomlya meyxanası

XXI əsrin əvvəlində Vladislav Sırokomlyanı (1823-1862) oxuyuram. Gecə yarıyadək, əsl mum şamı əriyib qurtaranadək kitab oxuya bilərəm – bu mənim özümə rəva gördüyüm bir təmtəraqdır. Şair və tarix tədqiqatçısı – belorus mənşəli, lakin polyak dilində yazıb-yaratmış və ömrünün bir hissəsini Vilnüsdə keçirmiş adam. O zamanlar o, “Qazeta Varşavska” qəzeti ilə əməkdaşlıq edirdi, Litva səyahətləri haqqında yazırdı. “Trakay, Staklişkes, Yeznas, Nyamejis, Myadininkay” adlanan oçerklərinin birində karaimlərin yaşayış və məişətlərinin fəlsəfi cəhətdən ümumiləşdirilmiş təsvirini görürəm: ” Havaya qalxan tüstü siqara çəkmək və eyni zamanda Punyaya aparan yolu öyrənmək istəyini yaradır. Ona görə də meyxanaya baş vururam. Meyxananın sahibi saqqalı ağarmış, xoş sifətli bir karaimdir. O, səyyahla söhbət etməyi məmnuniyyətlə qəbul edir və deyir ki, meyxananın adı “Qısqanclıq”dır (…)” Deyəsən, pis düşünülməyib: ehtirasları meyxananın adında əbədiləşdirmək. Yüzilliklər keçdikcə insanlar torpaq sahibinin kapiqulla mübahisələrini unudacaq və meyxananın adı əbədi sirr olaraq qalacaq. XX əsrdə şairin canlı təxəyyülü bir meyxananın adından belə, artıq torpaq sahəsi üstündə gedən mübahisədən deyil, ola bilsin ki, məhəbbət və qısqanclıq haqqında dram yaradar. Maraqlananlar isə faciələr baş vermiş yerlərə baxmağa gedərlər, necə ki mən bu gün Margirisin şücaətli ölümünü xatırladan yeri görməyə gedirəm. Trakay meyxanaları irsin xüsusi bir bölümüdür. O, həm memarlıq xüsusiyyətlərini, həm də şifahi yaradıcılığı əhatə edir, eləcə də Trakay karaimləri tarixinin bir hissəsini təstiqləyir. Rəssam Vinsentı Smokovski hələ tələbə olduğu zaman dağılmış Trakay qəsrinin rəsmlərini çəkməyə gəlirdi. 20 ildən sonra isə öz ekspedisiyası haqqında məqaləni mehmanxananın təsvirindən başlamışdı. Vinsentı Smokovski burada heç bir ehtiras görmürdü: ” İnsanlarla sakit və nəzakətli ünsiyyət, eləcə də qonaqpərvərlik üstünlük təşkil edir; və əcdadlarının burada heç bir cinayət törətmədiklərinə görə, onlarla yaxınlaşmaq istəyi yaranır. Hətta məşğul olduqları və sayəsində yaşadıqları kiçik ticarətdə belə fırıldaqlıq etməyiblər, əksinə, onların ən əsas xüsusiyyətləri mütləq düzlük olub. Onların ticarət malları gön-dəri, xiyar, bublik olub <…>. Onlar alverçi xalq deyillər, gəlir ardınca qaçmırlar. Sahib olduqları kiçik mülkiyyətlə də kifayətlənirlər. Karaimlərin xarici görünüşləri çox da yadda qalan deyil, amma gözoxşayandır: saçları qara, dəriləri tünd, donqarburun, almacıq sümükləri irəli çıxmış, hətta heç vaxt qırxmadıqları saqqaları belə onları şərqlilərə oxşatmır. Kişilər yerlilər kimi, qadınlar isə Qrodno quberniyasının imkanlı qadınları kimi geyinir. Muzey işçisi Alvira Zaqretskaytenin sözlərinə görə, karaim kişi geyiminin bir hissəsini xalat təşkil edir. Kokizov şəhərinin karaimləri arasında göy və mavi rənglər çox dəbdə olmuşdur, Trakayda isə artıq XVIII əsrdən karaimlər milli geyimlərdə gəzmirdilər. Mən anladım ki, yalnız “Qısqanclığ”ın olduğu yerə gəldikdən və Vladislav Sırokomlyanın baxdığı tərəfə baxdıqdan sonra karaimlərin yaşayış və məişətini dərk edə bilərəm. Bunu bacardım, lakin burada öz təsəvvürlərimi deyil, əsrlərin yanlışını tapdım. “Qısqanclıq” adlı mehmanxana heç vaxt mövcud olmamışdır. Yaraşıqlı karaim isə Aukştadvarisə gedən yolun Semelişkesə tərəf ayrıldığı yerdə sahiblik edə bilərdi. Əsl – Jayzdryay – Litva adını daşıyan bu yerdə bir meyxana var idi. Vladislav Sırokomlya litva dilini bilmirdi, ona görə də polyaksayağı deyilmiş «zazdrość» sözünü “qısqanclıq” kimi başa düşmüşdür. Müasir Jayzdryay kəndində olarkən meyxananın durduğu yeri təxmini müəyyən edə bilərik… (Həqiqəti bərpa etməyə köməklik göstərdiyi üçün xanım Alvira Zaqretskayteyə minnətdarlığımızı bildiririk). Lakin hər əsrin öz bildikləri var. Başqa bir mehmanxanada çox söhbətcil bir karaimlə rastlaşdım. Bu Trakayın Karaimu küçəsində, muzey və kenassanın yaxınlığında, Trakay qəsrinə gedən yolda yerləşən “Kıbınlar” adlı karaim milli mətbəxi restoranıdır. Bizi inzibatçı Aleksandr Firkoviç qarşıladı. O, milli zolaqlı xələt və milli qara papaqda idi. (Mənim baxtım Vinsentı Smokovskidən daha çox gətirmişdi, çünki Aleksandr tarixi keçmişdən söhbət açmağa çox həvəsli idi). Aleksandrın inzibatçı olduğu restoran yalnız yemək üçün deyildi, bura həm də ənənələrə verilən dəyər idi. Restoranda yumşaq mebel yox idi – yalnız yastıqlar qoyulmuşdu. Tavan dairəvi şəkildə palıd və qırmızı ağacdan xonçalarla bəzədilmişdir. Döşəmə milli motivlər əsasında dekorasiya olunmuşdur, divarlarda karaim etnoqrafiya muzeyindən çəkilmiş şəkillər asılmışdır. Çilçıraqlar da milli koloriti qoruyub saxlamış əl işləri idi. Restoranda qəlyan çəkmirlər, çünki bu məqsədlə Litvaya tütün məhsulları gətirmək qadağandır. Məşhur krupnik də gözə dəymir – bu içki lisenziyalaşdırılmamışdır. Hər tərəfdə zərif qum rəngi üstünlük təşkil edir. Vitrində uşaqların tikdiyi milli geyimlərdə kuklalar. Və son dərəcə karaim menyusu. Ən uzaq divarda isə – əsl karaim yeməkxanalarında olduğu kimi – qonaqları karaim dilində salamlama yazılmışdı: “Qoy sevinc və xoşbəxtlik bu evdə məskən salsın! Qoy bu evin sahibləri kimi qonaqları da bəxtiyar olsun!”. Karaimlərin Trakaya gəlmələri haqqında V.Sırokomlyanın sualını təkrar edirəm və Aleksandr Firkoviçin cavabı belə olur: “600 ildən sonra əfsanənin də, həqiqətin də haradan başlandığını anlamaq çətindir. Krımda deyirlər ki, Böyük knyaz yalnız varlı karaimləri aparıb. Digər bir əfsanəyə görə karaimlər hələ knyaz Vitautasın Qızıl Orda ilə müharibəsindən əvvəl Böyük Litva Knyazlığını özləri üçün kəşf etmişdilər, çünki buraya ticarət məqsədi ilə gəlirdilər”. Və bunun tarix dərsliklərinə düşməyən bir həqiqət olduğunu heç kim inkar edə bilməz. Karaimlərin bu günədək qoruyub saxladıqları qədim yemək sinilərində bu müdrik kəlamları oxuyuruq: “İnsanın baş tacı onun tərbiyəsi və inkişafıdır, insanın rahatlığı onun susa bilməsidir”.

Trakayda yaşayanlar

Hər halda bütün bunlara baxmayaraq karaimlər öz yollarını necə seçiblər? Və onların seçmək imkanları olubmu? XIV əsrin axırı idi. Knyaz Gyadiminasın Trakayı oğlu Kyastutisə bəxşiş etdiyi o gün artıq tarixin pərdəsi ilə örtülmüşdür, cəngavərlərin qəsri ələ keçirməyə qüvvələri çatmayanda şəhəri yandırıb geri çəkildikləri o səlib yürüşlərinin ağrıları da artıq keçmişdir. Yəqin ki, Litvada kastel tipli ən böyük qəsrlərdən birinin tikintisi başa çatırdı (onun adı ilk dəfə XIV əsrin sonlarında Rusiya şəhərlərinin siyahısında çəkilmişdir. traku_karaimaiO zamanlar Trakay knyazlığının adı Böyük Litva knyazlığının bir vilayəti kimi qeyd olunurdu. O vaxt Trakayda Böyük Vitautas hökmranlıq edirdi. Dahiyanə planlarını da o, burada fikirləşmişdi – birləşdirmək, məhv etmək, qələbə çalmaq. Vitautas Qara dəniz sahillərində möhkəmlənmək və əzmkar Qızıl Ordanın qarşısını almaq üçün yürüşlərə başlamışdı (bəlkə susamış atını Dunay çayında doyuran oğlan haqqında mahnı bizə o zamanlardan qalmışdır). Bu aralarda Qızıl Ordada çevriliş baş verir: Topal Teymur Toxtamış xanı hakimiyyətdən devirir. Xan Litvaya qaçır, və Böyük knyaz, sonralar bundan istifadə etmək ümidi ilə, onu qəbul edir. Vitautas dərhal yürüşə çıxır, Rusiyanın cənubuna daxil olur, tatarları və karaimləri Litvaya gətirir. Sonra Vorskle çayında döyüş baş verir. Bu Litva tarixində yeganə döyüşdür ki, burada hətta səlibçilər də tatarlara qarşı Litva hökmdarının bayrağı altında vuruşurdular. Lakin Vitautas bu döyüşdə məğlub olacaq, amma onun məğlubiyyəti də artıq Trakayın taleyini dəyişdirə bilməyəcək . Trakay qəsri ölkə hökmdarlarının iqamətgahı olacaq. XV əsrin ortalarında Trakay Maqdeburq hüququ qazanacaq (Litva tarixi. 1 C (Qədim zamanlardan 1917 ilədək), Vilnüs, 1985 il). Tarixi mənbələrdə bəzən diplomat adlandırılan, kiminlə və kimə qarşı döyüşməyi vacib bilməyən zadəgan mənşəli fransız cəngavəri Jilber Lannua iki dəfə Litvaya gəlmişdir (1413-1414-cü illərdə və 1421-ci ildə). Öz qeydlərinin o, orden magistrinə təqdim etmişdir: “Vilnüsdən yola düşdükdən sonra <…> mən Trakay adlanan böyük bir Litva şəhərinə çatdım”. (Lelevel I. Gilbert de Lannoy i jego podróże. Poznan, 1844. “Kraştas ir jmones” (“Diyar və insanlar”), Vilnüs, 1983 il nəşrindən sitat). O, Vitautasa böyük hörmət bəsləyirdi. “Vitautas çox əzəmətli knyazdır, çünki silahının gücü ilə on iki və ya on üç krallığa və ölkəyə qalib gəlib. Onun ümumiyyətlə on min şəxsən ona məxsus olan yəhərli atı var”. Qədim köklərinin olduğu torpaqdan uzaq düşdükdə belə özünü və öz ləyaqətini qoruyub saxlayan bir xalq haqqındakı sözlərin və fikirlərin bu məqaləyə toplanması, karaimlərin tarixi və etnoqrafik tədqiqinə iddia etmir. Bu yalnız söhbət açmaq cəhdidir. Karaim mədəniyyətinin litvalıların mədəniyyətinə təsir göstərməsini xatırlatmaq istəyidir. Əgər bu mədəniyyətlərin təmasından yaranmış dəyərlərin zərrəciyini belə unutsaq, biz öz gələcək imkanlarımızın bir hissəsini də unutmuş oluruq. Vicdanlı insana baxanda, özün də vicdanlı olmağı öyrənirsən… Bu məqalədə maarifçiliklə, elmlə, ədəbiyyatla bağlı olan və nəinki öz tarixində, hətta Litva tarixində ədəbi qiraətlərlə məşhurlaşan karaimlərin adlarını bilərəkdən çəkmədik. Bunu sonraya saxlayaq. Rəssam Vinsentı Smokovski hələ 200 il bundan əvvəl daşınmaz mədəni sərvətin milli, tarixi dəyər kimi gələcək nəsillər üçün qorunub saxlanılmasının zəruri olduğunu söyləmişdi. Onun ilk sözü və nəzəri Trakaya və ilk növbədə karaimlərə yönəlmişdi. Hələ 200 il bundan əvvəl səsinin eşidilməsini arzulayan Vinsentı Smokovskidən sitat gətirirəm: “Gələcək əsrlər bu gün unutqanlıq məzarında laqeydliklə dəfn etdiyimiz abidələrə görə bizə qarşı iddia qaldıracaq. Heç bir iz saxlamayaraq onları məhv edən əlimiz məhkəmə qarşısına çıxarılacaq”

Ədəbiyyat

Kəraim dilində

• Карай йырлары. Сост. М. Фирковичюс. Вильнюс, 1989 (антология караимской поэзии).
• Karaj koltchalary. Sud. M. Firkovičius. Vilnius, 1993 (молитвенник)
• David bijniń machtav čozmachlary. Sud. M. Firkovičius. Vilnius, 1994 (псалмы).
• M. Firkovičius. Mien karajče ürianiam. Vilnius, 1996 (учебник караимского языка).
• Čypčychlej učma Trochka. Į Trakus paukščiu plasnosiu. Lietuvos karaimų poezija. Sud. K. Firkavičiūtė. Vilnius, 1997 (антология караимской поэзии на караимском и литовском языках).
• Karaj dińliliarniń jalbarmach jergialiari. Karaimų liturginis maldynas. Sud. ir spaudai parengė M. Firkovičius. Kn. 1: Vilnius, 1998, Kn. 2: Vilnius, 1999 (молитвенник).
• Karaj kalendary. Karaimų kalendorius 2001—2051. Parengė M. Firkovičius, K. Firkavičiūtė, V. Maškevič. Vilnius, 2001 (календарь).

Başqa dillərdə

• A. Zajączkowski. Karaims in Poland, Warszawa. 1961.
• S. Szyszman. Le Karaïsme. Ses doctrines et son histoire. Lausanne, 1980.
• H. Kobeckaitė. Lietuvos karaimai, Vilnius, 1997.
• M. Zajončkovskis. Karaimai kariuomenėje. Karaims on military service. Karaimi na żołnierce. Караимы в армии. Vilnius, 2000.
• Seraya Szapszal’s Karaim Collection. Vilnius: National Museum of Lithuania, 2003. ISBN 9955-415-32-0

Xarici keçidlər

• Crimean karaites(КРЫМСКИЕ КАРАИМЫ)
• Lithuanian Karaims Arxivləşdirilib 2005-03-24 at the Wayback Machine