Mübadilə (iqtisadiyyat)

Mübadilə iqtisadiyyatda — malların bir sahibdən digərinə daşınması. İnsanlar arasında birbaşa və ya əmək məhsullarının mübadiləsi şəklində təzahür edən qarşılıqlı fəaliyyət mübadiləsi.

Məcburi və qeyri-məcburi ola bilər (könüllü). Könüllü mübadilə formalarından biri ticarətdir.

Könüllü mübadilədə çox vaxt zahiri, keyfiyyət, forma və təyinat baxımından fərqli olan şeyləri ölçmək lazımdır. Bu, malların maya dəyərinə çevrilən vahid əsasın, ekvivalentlik ölçüsünün olmasını zəruri edir.

Mübadilə həm bilavasitə “mal-mal” sxeminə (barter), həm də “mal-pul-mal” sxeminə görə (alqı-satqı) pulun iştirakı ilə digər mal və ya xidmətlər üzrə aparıla bilər.

Məcburi mübadilə əksər hallarda tərəflərdən biri ədalətsiz, qeyri-ekvivalent, yırtıcı hesab edir. Adətən, könüllü əsasda (güc tətbiq etmədən və ya onun tətbiqi təhlükəsi olmadan) mübadilə baş verməyəcəyi şərtlər var. Müasir təcrübədə birjada birbaşa zorakılıq adətən cinayət hesab olunur. Lakin iqtisadi nöqteyi-nəzərdən qiymətlərin dövlət tərəfindən tənzimlənməsi və ya kəmiyyət kvotalarının müəyyən edilməsi həm də iqtisadi proseslərə dövlətin məcburi təzyiqi şəraitində qeyri-sərbəst mübadilə kimi şərh olunur.

Mübadilənin rolu

Lüdviq fon Mizes hesab edirdi ki, “mübadilə əlaqəsi əsas sosial münasibətdir”.

Vilyam Stenli Cevons yazır: “Mübadilə faydalılığın və əməyin iqtisadiyyatının maksimallaşdırılmasında elə mühüm prosesdir ki, bəzi iqtisadçılar hesab edirlər ki, onların elmi yalnız bu əməliyyatı nəzərdən keçirir”.

Oygen fon Bem-Baverkə görə: “Bütün iqtisadçılar yekdilliklə bəyan edirlər ki, siyasi iqtisadın ən mühüm nəzəri vəzifələrindən biri maddi nemətlərin mübadiləsi şərtlərini araşdırmaqdır”.

Mübadilə nəzəriyyələri

Könüllü bazar mübadiləsi zamanı əmtəə sahibləri mübadilə əmsalı barədə razılığa gəlir, bir A əmtəəsinin hansı kəmiyyətinin digər B əmtəəsinin y kəmiyyətinə dəyişdiriləcəyini müəyyən edirlər. A və B əmtəələri tamamilə fərqli xüsusiyyətlərə malik ola bilər, onlar heç nəyə malik ola bilməzlər. ümumi, lakin buna baxmayaraq, sövdələşmə zamanı (mübadilədən əvvəl danışıqlar) tərəflər ümumi həll yolu hazırlayır, malların kəmiyyət nisbətini təyin edirlər. Müxtəlif mübadilə nəzəriyyələri hər hansı bir əmtəənin kəmiyyətcə müqayisəsinə imkan verən əsasın, bütün birjalar üçün ümumi vəziyyətin nə olduğunu öyrənməyə çalışır.

Əməyin dəyər nəzəriyyəsi

Nəzəriyyəyə uyğun olaraq əmtəələr öz aralarında elə miqdarda mübadilə edilir ki, verilmiş sosial-iqtisadi şəraitdə onların istehsalı (və ya təkrar istehsalı) üçün ictimai zəruri əməyin miqdarının bərabərliyi müşahidə olunsun.

Marjinal faydalılıq nəzəriyyəsi

Nəzəriyyəyə görə, əmtəələrin dəyəri insan ehtiyaclarının subyektiv qiymətləndirilməsi əsasında onların marjinal faydalılığı ilə müəyyən edilir. Bir əmtəənin marjinal faydası həmin əmtəənin son vahidinin gətirdiyi faydalılığı ifadə edir və sonuncu yaxşı ən vacib olmayan ehtiyacları ödəməlidir. Bu nəzəriyyəyə əsaslanan mübadilənin izahı Vilyam Stenli Cevons tərəfindən təklif edilmişdir. Onun fikrincə, mübadilədə tarazlıq o zaman əldə ediləcək ki, mübadilə edilən məhsulun sonsuz kiçik bir miqdarı bu baxımdan istehlak edildikdə, faydalılıq baxımından nə artım, nə də itki gətirməyəcək.

Xarici keçidlər

• Mübadilə prosesi (K.Marksın "Kapital" kitabından 2-ci fəsil)