Mülkiyyət hüququ

Mülkiyyət hüququ — iqtisadi agentin müəyyən bir qadağan olunmamış və / və ya icazə verilən qərarlar sinifindən bir mal və ya bir qaynaq ilə əlaqədar qərar qəbul etmək hüququ. Qanuni olaraq mülkiyyət həm də bəzi mənbələrə və ya mallara sahib olmaq, istifadə etmək və sərəncam vermək qabiliyyəti kimi qəbul edilir. Mülkiyyət, istifadə və sərəncam mülkiyyətçinin ayrı-ayrı səlahiyyətləridir, bunlar birlikdə mülkiyyət hüququnun məzmununu təşkil edir . Mülkiyyət hüquqları həm hüquq elminin, həm də iqtisadiyyatın tədqiqat obyektidir, lakin mülkiyyətin iqtisadi tərifi həmişə qanuni ilə üst-üstə düşmür. Hüquq obyektinə ümumiyyətlə mülkiyyət deyilir.

Konvensiyaya görə əmlak termininə aid şərtlər

• Daşınmaz və daşınar əmlaka aiddir
• Mövcud əmlaka tətbiq edilir
• Maddi fayda verən və fiziki əmlak olmayan aktivlərə tətbiq edilir

Hüquqlar rejimi

Mal və ya qaynaq heç kimin (sahibsiz) ola bilməz. Sahibsiz bir şey, sahibi olmayan və ya sahibi məlum olmayan bir şeydir və ya qanunlarda başqa bir hal nəzərdə tutulmayıbsa, mülkiyyətçi sahiblik hüququndan imtina etmişdir. Sahibsiz daşınar əşyaların mülkiyyəti, əldə edən resept sayəsində əldə edilə bilər, həmçinin aşağıdakı mülkiyyət rejimi mövcuddur.

1. Sahibinin dəqiq müəyyənləşdirildiyi, fərdi və ya institusional olduğu xüsusi mülkiyyət. Nümunə bir nəfərə məxsus bir mənzil ola bilər.
2. Açıq şəkildə müəyyən edilmiş sahiblər dairəsinin olduğu kollektiv mülkiyyət. Nümunə çoxmənzilli binanın ümumi mülkiyyətidir.
3. Hər kəsin istifadə edə biləcəyi paylaşılan mülk (resurs). Nümunə olaraq sərbəst balıq ovu edə biləcəyiniz bir göldür.
4. Dövlət mülkiyyəti. Buna misal olaraq hərbi bir müəssisəni göstərmək olar.

Mülkiyyət rejimi seçimi sosial quruluşdan, sahibinin məqsədlərindən, rejimin nisbi effektivliyindən və bir çox digər amillərdən asılıdır. Məsələn, planlı iqtisadiyyatda dövlət mülkiyyəti üstünlük təşkil edəcəkdir. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində dövlət öz funksiyalarının icrası üçün zəruri olan əmlaka və ya digər mülkiyyət üsullarının mümkün olmadığı hallarda sahib ola bilər.

İqtisadi nəzəriyyədə, sahib üçün maksimum təşviq yaratdığından özəl mülkiyyətin ən təsirli olduğuna inanılır. Bundan əlavə, mülkiyyətçi, ümumiyyətlə, digər şəxslərdən və dövlətdən fərqli olaraq əmlakı haqqında bütün lazımi məlumatlara sahibdir. Bir neçə sahibin və ya onların məhdud olmayan dairələrinin olması, hədəflər və / və ya maraqların toqquşmasına səbəb ola bilər. Məsələn, paylaşılan bir qaynaq uyğunsuz fəaliyyətlər səbəbindən həddindən artıq istifadə edilə bilər. Ümumi mənbələrin faciəsi (ing. Tragedy of the commons) baş verir. Cəmiyyətlərin faciəsi, birgə istehsal şəraitində sahiblərin razılaşdırılmış hərəkətləri ilə aradan qaldırıla bilər.

Dövlət mülkiyyətindən səmərəsiz istifadə də dövlət məmurları üçün yetərli təşviqin nəticəsi ola bilər. Mülkiyyətin dövlətdən fərdi şəxslərə ötürülməsinə özəlləşdirmə deyilir və ümumiyyətlə istifadənin səmərəliliyinin artmasına səbəb olur. Əks prosesə milliləşdirmə deyilir.

Xarici təsirlər

Mülkiyyətin istifadəsi prosesdə iştirak etməyən digər iqtisadi agentləri təsir edə bilər. Belə bir təsir xarici təsir və ya xarici təsir adlanır. Məsələn, sənaye müəssisələri tərəfindən su obyektinin çirklənməsi mənfi xarici təsirdir. Xarici təsirlərin aradan qaldırılmasına aşağıdakılar kömək edir:

• mülkiyyət hüquqlarının daha dəqiq tərifi. Məsələn, su anbarının sahibi olsaydı, zərərin əvəzini tələb etmək hüququna malik olardı. Sahib müəssisənin özüdürsə, problem özü həll olunur. Sahib başqa bir agentdirsə, zərəri könüllü (kouzian) müqavilələri ilə həll etmək mümkündür;
• mülkiyyət hüquqlarının qorunmasının yaxşılaşdırılması; məsələn, zərər çəkmiş şəxsə təzminat hüququ verilməsi və zərər çəkmiş şəxsə qarşı iddia qaldırılması.

Azərbaycanda

• Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasının 29-cu maddəsinə əsasən hər kəsin mülkiyyət hüququ var. Mülkiyyət hüququ mülkiyyətçinin təkbaşına və ya başqaları ilə birlikdə əmlaka sahib olmaq, əmlakdan istifadə etmək və onun barəsində sərəncam vermək hüquqlarından ibarətdir.
• Azərbaycan Respublikasının Mülki Məcəlləsinin 152-ci maddəsinə əsasən mülkiyyət hüququ-subyektin ona mənsub əmlaka (əşyaya) öz istədiyi kimi sahib olmaq, ondan istifadə etmək və ona dair sərəncam verməsinin dövlət tərəfindən tanınan və qorunan hüququdur ifadəsidir.

Mülkiyyətin müdafiəsi

• Hər bir fiziki və hüquqi şəxs öz mülkiyyətindən maneəsiz istifadə hüququna malikdir. Heç kəs, cəmiyyətin maraqları naminə və qanunla və beynəlxalq hüququn ümumi prinsipləri ilə nəzərdə tutulmuş şərtlər istisna olmaqla, öz mülkiyyətindən məhrum edilə bilməz.
• Yuxarıdakı müddəalar dövlətin, ümumi maraqlara müvafiq olaraq, mülkiyyətdən istifadəyə nəzarəti həyata keçirmək üçün yaxud vergilərin və ya digər rüsum və ya cərimələrin ödənilməsini təmin etmək üçün zəruri hesab etdiyi qanunları yerinə yetirmək hüququnu məhdudlaşdırmır.

Ədəbiyyat

• Алексеев С.С. и др. Гражданское право: Учебник. В 2 т. 1. М.: Изд. дом ГУ-ВШЭ. 2017.
• Кузьминов Я.И., Бендукидзе К.А., Юдкевич М.М. Курс институциональной экономики: институты, сети, трансакционные издержки, контракты. М.: Изд. дом ГУ-ВШЭ. 2006.
• Скоробогатов А.С. Институциональная экономика. Курс лекций. СПб.: СПб филиал ГУ–ВШЭ. 2006.

Xarici keçidlər

• "28 dekabr 1999-cu il tarixli 779-IQ nömrəli "Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin təsdiq edilməsi, qüvvəyə minməsi və bununla bağlı hüquqi tənzimləmə məsələləri haqqında"Azərbaycan Respublikasının Qanunu (Azərbaycan Respublikasının qanunvericilik toplusu, 2000-ci il, № 4, maddə 250) ilə təsdiq edilmişdir" (az.). e-qanun.az. 2020-08-13 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-10-08.