Məmunilər

Məmunilər—Xarəzmdə hökm sürən bir xanədan (995-1017).

Tarixi

Xanədan adını, Samanilərin Gürgənç valisi Əbül-Abbas Məmun ibn Məhəmməddən alır. Qaraxanlıların 992-ci ildə Buxaranı işgalları sırasında Məmunun Samanilərə yardım etdiyi bilinməkdədir. Məmun Gürgənçdə oturur və Xarəzmin qərbini əlində saxlayırdı. Ancaq güclənər-güçlənməz Amudəryanın sağ tərəfındaki Kas (Kat) mərkəz olmaq üzərə Xarəzmin digər qisımlarını idarə ədən Afriqilər ilə mücadiləyə başladı; 995-ci ildə Əbu Abdullah Məhəmməd ibn Əhmədi bərtərəf edib, “xarəzmşah” ünvanını aldı. Arxasından, Afrigoğullarından Əbu Abdullaha əsir düşən müttəfiqi Əbu Əli Simcurini qurtarmaq bəhanəsiylə Cənubi Xarəzmə hücum ədərək ticarətdən dolayı çox zəngin olan bu bölgəni torpaqlarına qatdı (995).

Məmun öz mühafizları tərəfından öldürülüncə yerinə oğlu Əbül-Həsən Əli keçdi (387/997) və Qəznəli Sultan Mahmudun bacılarından Kəhkalci xatın ilə evlənərək siyasi nüfuzunu artırma yoluna getdi. Onun zamanında Samani Şahzadəsi İsmail ibn Nuh əl-Müntasır Xarəzmə gəlmiş və sağladığı yardımla Qaraxanlıları Buxaradan uzaqlaşdırmağı bacarmışdı (390/1000). Əbül-Həsən Ali 399 (1008-ci) il civarında vəfat etdi və taxta Məmunun diğər oğlu Əbül-Abbas II. Məmun gəçti; kardəşinin dul karısı Kəhkalci ilə əvləndi.

Abbasi xəifəsi Qadir-Billah, II Məmuna bir mənşurla birlikdə xələt və sancaq göndərdi; ayrıca ona “Eynüddövlə” və “Zeynül-millə” ləqəb və ünvanlarını verdi. II Məmun, hədiyələri gətirən elçilik heyətini paytaxta çatmadan qarşılamak üzərə ünlü alim Əl-Birunini göndərdi. Xəlifənin tutumundan II Məmunun yaxında istiqlalini elan edəcəyini anlayan Sultan Mahmud Qəznəli, onun eyni günlərdə Əl-Biruninin tövsiyəsinə uyaraq bir-birləriylə savaşan Qaraxanlı bəylərinə araçılıq etməyı təklif etməsindən də rahatsız olaraq Məmuniləri basqı altına almağa qarar verdi; Məmundan onun adına xütbə oxutmasını, Qəznəyə hədiyə və pul-para göndərməsini istədi. Əşraf və iləri gələn komandanların Qəznəli Mahmudun aşırı istəklərinin yerinə yetirilməsinə qarşı çıxmasına baxmayaraq II Məmun bu istəklərin hamısini qəbul ədərək onun adına xütbə oxutdu və 80.000 dinarla 3000 at göndərdi. Fəqət onun Sultan Mahmudu mətbu tanıması üzərinə ordu başkumandan Alp Təginin əmrində ayaklandı və Məmunu öldürərək yerinə on yədi yaşındaki qardaşı oğlu Əbül-Haris Muhamməd b. Aliyi gəçirdi.

Ancaq gerçəkdə idarə və yönətim Alp Təgin və onun təyin etdiyi vəzirin əlindəydi. Bu üsyanı fürsət bilən Sultan Mahmud yeznəsi II Məmunun intiqamını almak bəhanəsiylə Xarəzmə səfər düzənlədi və asiləri Həzarəsbdə yenib, fillərə əzdirmək surətiylə cəzalandırdı; hökmdar ailəsinin bütün fərdlərini Xorasana sürgünə göndərdi (408/1017). Zincirə vurularak Qəznəyə götürülən Xarəzm əsgərləri sonradan əhf edilip orduya alındı. Bu arada Xarəzmdə yetişən əl-Biruni kimi bir çox alim də Qəznəyə götürüldü. Beləcə Məmuni xanədanına son verən Sultan Mahmud, Xarəzm bölgəsini Qəznəli torpaqlarına ilhaq etməyib, Xarəzmşah ünvanıyla Altuntaş əl-Hacibin idarəsinə buraxdı. Sultan Mahmudun Qəznəyə dönməsinin ardından Əbül-Abbas Məmunun qayınatası Əbu İshak Xarəzmə yerləşməyə çalıştıysa da, Altuntaş tərəfındən məğlub edildi.

Alim və şair bir hökmdar olan Əbül-Abbas Məmunun ahfadı da fazilətli insanlardı və alimləri himayə ətməklə tanınmışlardı. Əl-Biruni, Əbül-Həsən Əhməd-i Sühəyli, İbn Sina, İbnül-Hammar, Əbu Səhl əl-Məsihi, Əbu Mansur əs-Səalibi və İbn Irak gibi alim və ədiplər II. Məmunun sarayında yaşamış, büyük ilgi və itibar görmüşlərdir. Əbu Mansur əs-Səalibi "Kitabü Adabil-mülukil-Xarəzmşahi" adlı əsərini bu hökmdara təqdim etmişdi.