Mamay (d. təx. 1320-1330-cu illər — ö. 1381, Kafə (Feodosiya))[1] —Qıpçaq əsilli Qızıl Orda sərkərdəsi; Krım hakimi; 1361-1380-ci illərdə Qızıl Ordada ara müharibələr dövründə (Böyük fəlakət dövründə) Batının sülaləsindən olan xanın adından dövlətin qərb hissəsini - Mamay Ordası idarə etmiş sərkərdə.[2]
| Mamay | |
|---|---|
 | |
| Doğum yeri | |
| Vəfat tarixi | 1380 |
| Vəfat yeri | |
| Həyat yoldaşı | |
| Fəaliyyəti | rəhbər, hərbi lider[d] |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Həyatı
redaktəQızıl Orda hakimi Mamay xan (1335?-1381) türk sərkərdəsi və bahadırı kimi tarixdə çox geniş şöhrət tapmışdır. Tatar sərkərdəsi Xıdır xan öldükdən sonra, Mamay hakimiyyət arzusuna düşür. Xan nəslindən olmadığına baxmayaraq Qızıl Orda hakimi Berdi bəyin bacısı ilə (qeyd: Berdi bəy Cani bəyin, Cani bəy də qüdrətli Özbək xanın oğludur) evləndikdən sonra dağılmağa üz qoymuş bu hakimiyyəti ələ keçirmiş, bununla çarpışma meydanına atılmışdı: bu mübarizədə Abdul, Məhəmməd Sultan, Tülübək və s. xanları yenmişdi. Qızıl Orda dövlətini gücləndirmək, onu qoruyub saxlamaq məqsədilə böyük işlər həyata keçirmişdir..[2]
Toxtamış xanla mübarizəsi
redaktə1377-ci ildə Çingiz xan nəslindən olan Toxtamış xan Əmir Teymurun qoşunlarının dəstəyi ilə Qızıl Orda da öz hakimiyyətini bərpa etmək üçün yürüşlərə başladı. 1378-ci ilin yazında dövlətin şərq hissəsindəki mərkəzi Sığnaq olan Göy Orda süqut edəndən sonra Toxtamış qərb hissə üzərinə - Ağ Ordaya yürüş etdi. Toxtamış sərkərdə Mamayın nəzarəti altında olan Ağ Ordanı da məğlub etdi. Toxtamış bütün Qızıl Orda dövləti üzərində nəzarətə yiyələnərək Azak (Azov) şəhəri də daxil olmaqla Şimali Azovətrafı ərazilərə qədər torpaqlarda öz nəzarətini bərqərar etdi. Mamayın nəzarətində yalnız qıpçaq çölü - Şimali Qaradənizətrafı və Krım qalmış oldu.
8 sentyabr 1380-ci ildə Mamayın ordusu Moskva knyazlığı üzərinə yeni yürüşü vaxtı Kulikova çölündə məğlub edildi. Ən pisi də onun Çingiz xanın nəslindən olduğuna görə xan elan etdiyi azyaşlı xan - Məhəmməd Bulak həlak oldu. Bu Mamayın qanuni hakimiyyəti üçün problem doğurdu. Mamay vaxt itirnədən Krımda yeni ordu təşkil etdi və Moskva üzərinə yürüşə başladı. Toxtamış xanla yeni döyüşün nəticəsi də Mamay üçün uğursuz oldu. 1380-ci ilin oktyabr və ya noyabr ayında Mamay xanla Toxtamış xan arasında həlledici döyüş oldu. Döyüşün baş verdiyi yerə dair müxtəlif fikirlər var. Tarixçi V.Q.Lyaskoronski bu döyüşün Dnepr çayının sol qolu yaxınlığında olduğunu qeyd edir. S.M.Solovyov və N.M.Karamzin isə döyüşün Kalka çayı sahilində baş verdiyini yazır. Döyüşün taleyi demək olar ki, döyüşsüz həll edildi. Mamay xanını tərəfdarlarının qanuni xan Toxtamışın tərəfinə keçdi və onun hakimiyyətini qəbul etdi. Mamay ona sadiq olan tərəfdarları ilə Krıma qaçdı, onun hərəmi, Cuci nəslindən olan tanınmış xanımları Toxtamış xan tərəfindən əsir alındı. Toxtamışın qələbəsi dövlətdə qanuni hakimiyyətin bərpa edilməsinə gətirib çıxartdı. Bununla da uzunmüddətli ara müharibələr başa çatdı və Qızıl Orda dövləti Əmir Teymurla baş verəcək toqquşmalara qədər gücünü bərpa etmiş oldu. Mamay xan isə Kəfə şəhərində (indiki Feodosiya) xəyanət nəticəsində öldürüldü.[2]
Xələfləri
redaktəKnyaz Qlinkinin verdiyi məlumata görə, Mamayın xələfləri Böyük Litva knyazlığında xidmət etmişdir. Bu nəslin nümayəndələri müasir Ukraynanın Poltava və Çerkasski vilayətlərində yaşayırlar. Ehtimal edilir ki, onlar öz başlanğıcını Mamayın oğlu Mənsur Kiyatoviçdən götürürlər. Mixail Qlinski Litvada qiyam qaldırmış, uğursuzluğa düçar olduqdan sonra Moskva knyaazlığının xidmətinə daxil olmuşdur. Onun qardaşı qızı Yelena Qlinskaya IV İvan Qroznının anası idi. Knyaz Qlinskinin, Rujinski, Ostrojski və Vişnevetskinin knyazlarının qohumları Dnepryanı kazak icmasının inkişafında mühüm rol oynamışdılar.