Materiklərin dreyfi nəzəriyyəsi
Materiklərin dreyfi nəzəriyyəsi 1912-ci ildə alman coğrafiyaşünası Alfred Vegener tərəfindən irəli sürülmüşdür.
Bu fikrə ilk gələn Vegener olmamışdır. Afrika və Cənubi Amerika sahillərinin konturlarının üst-üstə düşməsi 1620-ci illərdə Frensis Bekon tərəfindən qeyd edilmişdi. Materiklərin hərəkəti ideyası 1668-ci ildə fransız ilahiyyatçısı Franko Plake tərəfindən irəli sürülmüşdür. Alman ilahiyyatçısı Teodor Liliental 1756-cı ildə Afrika və Cənubi Amerika sahillərinin bir-birinə tam uyğun olduğunu irəli sürərkən Bekondan da irəli getmişdir. Parisdə yaşayan amerikalı Antonio Snayder 1858-ci ildə Yerin soyuduqca qeyri-bərabər sıxıldığını və bu səbəbdən səthdəki materialın parçalandığını irəli sürmüşdür. O, həmçinin iki qitə üçün ümumi olan dağ süxurları və fosilləri təqdim etmişdi .
Vegener nəzəriyyəsi
redaktə
Tədrici kontinental dreyf ilk elmi nəzəriyyəsi alman meteoroloqu və geoloqu Alfred Vegener tərəfindən tərtib edilmişdir. 1912-ci ildə o, materiklərin geoloji quruluşunda çoxlu oxşarlıqlar, eləcə də geoloji keçmişdəki flora və fauna qalıqlarının ümumiliyinə diqqət çəkdi. Güclü sübut həm də uzaq dövrlərdə iqlimin üst-üstə düşməsi idi.
Vegener iddia edirdi ki, ilk dəfə Yerin səthində nazik qranit süxur təbəqəsi yaranıb. Zamanla qranit blokları böyük bir qitədə — təxminən 570–280 milyon il əvvəl Pangeyada cəmləşmişdir. Eyni zamanda, bu qitəni əhatə edən praokean meydana gəlmişdir. Pangeya daha sonra parçalandı və daha kiçik hissələrə parçalanmağa davam etdi. O illər üçün inqilabi olan bu nəzəriyyə bir çox anlaşılmaz geoloji faktları sadəcə olaraq izah edirdi.
Vegener qitələrin hərəkət mexanizmini Yerin fırlanması və Yerin, Günəşin və Ayın qarşılıqlı cazibəsi nəticəsində mərkəzdənqaçma qüvvələrinin təsiri ilə əsaslandırdı. O, Şimali Amerikanın Avropa və Afrikadan ayrılmasını, Atlantik okeanının meydana gəlməsini, eləcə də Amerika qitəsinin ön hissəsində Sakit okean platformasına irəliləyən Kordilyer və And dağlarının nəhəng qırışmış dağ silsilələrinin intensiv şəkildə formalaşmasını belə izah edirdi. Yerin fırlanma hərəkəti nəticəsində qitələrin qütblərdən ekvatora doğru sürüşməsi Avropa və Afrikanın toqquşmasına səbəb olmuş, nəticədə Afrikada Atlas dağları, Alp, Karpat, Dinar dağları və s. Avropadakı dağ silsilələri yaranmışdır. Himalay dağlarının görünüşü öz növbəsində Dekan yaylasının Asiya ilə toqquşmasının nəticəsi idi. Bu gənc dağ silsilələri Vegenerə görə ümumi qəbul edilmiş sürüşmə istiqamətlərinə demək olar ki, perpendikulyar olan qitələrin yavaş hərəkəti nəticəsində yaranmışdır. Köhnə dağ silsilələri müxtəlif istiqamətlərə yönəldilmişdir ki, Vegener bunu o zaman başqalarına həm qütblərin, həm də sürüşmə istiqamətindən asılı olan Yerin fırlanma oxunun yeri kimi izah edirdi. Alfred Vegenerin fərziyyəsi " mobilizm nəzəriyyələri" adlanırdı, mobildən — "hərəkət", "mobil".