Men adası
Men adası (ing. Isle of Man [aɪl ɒv mæn], men Ellan Vannin [ˈɛlʲən ˈvanɪn]) — Britaniyanın taxt-tac ərazisi. İngiltərə, İrlandiya, Şotlandiya və Uelsdən təxminən eyni məsafədə İrland dənizində yerləşir. Men adasında dünyanın ən qədim parlamentlərindən biri mövcuddur (Tinvald) — 979-cu ildən.
 Gerb
| |
Himni: O Land of Our Birth | |
 | |
| Paytaxtı və ən böyük şəhəri | Duqlas - 26 min nəfər (2009-cu il) |
| Rəsmi dilləri | ingilis dili, men dili |
| İdarəetmə forması | Britaniyanın taxt-tac ərazisi Parlamentli respublika Konstitusiyalı monarxiya |
• Men adasının lordu | III Çarls |
• Men adasının leytenant qubernatoru | Adam Vud [IV.2011~ ] |
• | 1765 |
| Ərazisi | |
• Ümumi | 572 |
| Əhalisi | |
• 2015 təxmini | 87 min |
• 2011 siyahıya alma | 83 314[1] |
• Sıxlıq | 150/km2 (388.5/kv. mil) |
| ÜDM (AQP) | təxmini |
• Ümumi | 4 076 million |
• Adam başına | 53 800 |
| Valyutası | Funt sterlinq (GBP) |
| Saat qurşağı | +0 |
| Telefon kodu | +44. +44-1624 (şəhər xətti) rayonlarının kodu +44-7524, +44-7624, +44-7924 (mobil) |
| ISO 3166 kodu | IM |
| İnternet domeni | .im |
1973-cü ildə Birləşmiş Krallıq (Böyük Britaniya) Cəbəli-Tariq ilə birlikdə Aİ-yə üzv oldu[2]. Men adası, Cersi adası və Gernsi Aİ-yə qoşulmadı.
Men adasının simvolu — triskelion — bir nöqtədən qaçan üç ayaq. Triskelion, adanın şüarında əks olunan sabitliyi simvollaşdırır. Adanın bayrağı və gerbində də təsvir edilmişdir.
Adın etimologiyasıRedaktə
Adanın adının dəqiq etimologiyası məlum deyil. Manksda ada Ellan Vannin adlanırdı (ellan sözü "ada" deməkdir). Menq adının ən qədim məlum forması Manu və ya Manadır.[3] Yuli Sezar Kalik müharibəsi haqqında qeydlərində Mona adı alda İnsan tınadasını (Britaniya və İrlandiya arasında yerləşən ada) xatırladır.[4]
TarixRedaktə
Men adasının tarixini üç əsas dövrə bölmək olar — Kelt dövrü, Skandinaviya dövrü (Vikinqlər dövrü) və Britaniya dövrü.
Erkən tarixRedaktə
Men adası təxminən 8500 il əvvəl (Mezolit dövrü), buzlaqların əriməsi nəticəsində Böyük Britaniya ilə birləşdirən istmusun su altında qaldığı zaman (eyni zamanda, əvvəllər Avrasiya ilə əlaqə saxlayan Böyük Britaniyanın özüdə ada olmuşdur) yaranmışdır. Men adası ilə Böyük Britaniya arasındakı istmusun dəqiq yeri hələ də məlum deyil.[5]
Kelt dövrüRedaktə
Neolit dövrünə aid meqalit tikililəri adanın erkən məskunlaşmasından xəbər verir. Belə strukturlar, məsələn, Ramsey yaxınlığında mövcuddur.[6] İngiltərəni fəth edən romalılar Men adasına maraq göstərməmişlər və orada daimi koloniya qurmamışdılar, bunu adada Romaya aid az sayda artefaktın tapılması təsdiq edir.[7]
Əvvəllər Olster kralı Baetan mac Cairill-in VI-cı əsrdə adanı fəth etməyə çalışdığı iddia olunurdu, lakin indi tarixçilər salnamələrdə təsvir olunan hadisələrin əslində Firth of Klayd və Firth of Forthda (Şotlandiya) baş verdiyini təxmin edirlər. Men və Anqlesey adalarının Nortumbriya kralı — Edvin tərəfindən 616-cı ildə fəth edilməsi haqqında məlumatlar vardır. Amma bu məlumatlar doğru olsa belə, ingilislər o zaman adada möhkəmlənməyə və onun tarixinə təsir göstərməyə nail ola bilməmişdilər.
Xristianlığın qəbul edilməsiRedaktə
Rəvayətə görə, xristianlıq Men adasına müqəddəs Patrik (İrlandiyanın himayədarı) tərəfindən gətirilmişdir. Hər bir bir halda, ada erkən xristianlığı qəbul etmişdir və ehtimallara görə, ada VI əsrin əvvəllərində vəftiz olunub. Missionerlər çox güman ki, irland olmuşdur.[8]
Fiziki-coğrafi xarakteristikaRedaktə
Men adası İrlandiya dənizində Böyük Britaniya ilə İrlandiya arasında yerləşir; Uzunluğu təxminən 51 km, eni isə 13 ilə 25 km arasındadır. Adanın sahəsi 572 km²-dir.
Men adasının ən yüksək nöqtəsi Sneyfell dağıdır (621 m).
İnzibati ərazi bölgüsüRedaktə
Men adası 24 inzibati rayona (districts) bölünür.
İqtisadiyyatRedaktə
Adanın ən böyük bankı Isle of Man Bankıdır və adada 11 nümayəndəliyi var.
Ada Avropanın və dünyanın ən böyük ofşor mərkəzlərindən biridir.
1962-ci ildən 1965-ci ilə qədər ada dünyanın ən kiçik istehsal modeli olan Peel P50-ni istehsal edib.[9]
Adada quyruğu olmayan unikal pişik cinsi yetişdirilib.[10]
ƏhaliRedaktə
2016-cı il əhalinin siyahıya alınmasına görə, Men adasında 83,314 nəfər yaşayır, onlardan 27,938 nəfəri adanın paytaxtı Duqlasda yaşayır. Əhalinin sıxlığı hər km²-ə 147,72 nəfər təşkil edir.
Şəhərlər — Duqlas, Ramsi, Kasltaun, Pil.
DilRedaktə
Men adasının rəsmi dilləri men dili və ingilis dilidir.
Men dili (Gaelg, [ɡilk], [ɡilɡ]) Goidel alt qrupuna aid olan Hind-Avropa dil ailəsinin Kelt dillərindən biridir və Şotlandiya Kelt dili ilə birlikdə onların şərq qolunu təşkil edir hansı ki eranın XII-XIII-cü əsrlərində irland dilindən ayrılmışdır.
DinRedaktə
Əhalini 84,1 faizini xristianlar, 0.2 faizini müsəlmanlar və 0.2 faizini hindular təşkil edir.[11]
NəqliyyatRedaktə
Men adasının dəmiryolu nəqliyyatıRedaktə
Men adası böyük nəqliyyat irsinə və Britaniya adalarında ən böyük dar dəmir yolu şəbəkəsinə malikdir. Bir neçə tarixi dəmir yolu və tramvay xətləri fəaliyyətdədir. Şəbəkənin əsas hissəsi 914 mm-dir, belə xətlərin ümumi uzunluğu təxminən 105 kilometrdir. Port Erin yaşayış məntəqəsində dəmir yolu muzeyi mövcuddur. Adanın cənubundakı buxarla işləyən dəmir yolu, şimaldakı elektrikləşdirilmiş xətt və tək bir dağın zirvəsinə gedən dağ xətti dövlətə məxsusdur və Adanın Turizm və İstirahət Departamentinin struktur bölməsi olan "Isle Of Man Railways" tərəfindən idarə olunur. Groudl Glen və Laksi-yə gedən xətlər özəldir.[8]
Men adasında aşağıdakı dəmir yolu xətləri vardır:
- Men Adası Dəmiryolu, 1873-cü ildən, 3'0" (914 mm)
- Duglas Atlı Tramvay, 1876-cı ildən, 3'0" (914 mm)
- Snefell Dağ Dəmiryolu, 1895-ci ildən, 3'6" (1067 mm)
- Manx Elektrik Dəmiryolu, 1893-cü ildən, 3'0" (914 mm)
- Tarixi Groudl Glen Dəmiryolu, 1896-cı ildən, 2'0" (610 mm)
- 1877-ci ildən Laksi Tarixi Sənaye Dəmir Yolu (Great Laxey Mine Railway), 19" (550 mm)[8]
SiyasətRedaktə
Baxmayaraq ki, Men adası Böyük Britaniyanın asılı ərazisidir, o, Avropa İttifaqına rəsmən daxil deyil.
İstinadlarRedaktə
- ↑ "2016 Isle of Man Census Report" (PDF). Isle of Man Government - Economic Affairs Division. 28 April 2020 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 22 January 2018.
- ↑ "European Communities Act 1972 — Акт Великобритании о Европейских сообществах 1972 года". 2009-05-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-02-17.
- ↑ The Isle of Man. A Social, Cultural and Political History. by R. H. Kinvig, p. 18. 1975. 3rd Edition. Liverpool University Press ISBN 0-85323-391-8
- ↑ . A Social, Cultural and Political History. by R. H. Kinvig pp. 18–19. 1975. 3rd Edition. Liverpool University Press ISBN 0-85323-391-8
- ↑ A New History of the Isle of Man Volume 1 — The Evolution of the Natural Landscape. edited by Richard Hiverrell and Geoffrey Thomas pp295–296 (1st Edition) (2006) Liverpool University Press ISBN 0-85323-587-2
- ↑ "Isle of Man Guide - EARLY HISTORICAL SITES, Cashtal yn Ard". www.iomguide.com. 2021-11-02 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-03-21. (#parameter_ignored_suggest)
- ↑ "Home - Manx National Heritage : Celebrating the Isle of Man's History". Manx National Heritage. 2012-08-03 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
- ↑ 1 2 3 "Home - Manx National Heritage : Celebrating the Isle of Man's History". Manx National Heritage. 2012-08-02 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
- ↑ "Самые нелепые автомобили - AUTOweek.ru". autoweek.ru. 2013-03-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2008-04-07. (#parameter_ignored_suggest)
- ↑ "Champion Manx Cats". 2013-06-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-06-25. (#parameter_ignored_suggest)
- ↑ "Arxivlənmiş surət". 2022-09-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-09-17.