Mirzə Yusif xan Müstəşarüddövlə

Mirzə Yusif xan Hacı Mirzə Kazım oğlu Müstəşarüddövlə (1813, Təbriz – 1895, Tehran) — XIX əsr Azərbaycan mütəfəkkiri, diplomat.

Mirzə Yusif xan Müstəşarüddövlə
Şəxsi məlumatlar
Doğum tarixi	1813
Doğum yeri	Təbriz, Təbriz şəhristanı, Şərqi Azərbaycan ostanı, İran
Vəfat tarixi	1895
Vəfat yeri	Tehran, Tehran şəhristanı, Tehran ostanı, İran
Fəaliyyəti	diplomat

Həyatı

O, ictimai mənşə etibarilə ticarət burjuazyasına mənsub olub 1854-cü ildən 1867-ci ilin sonunadək Həştərxan, Peterburq və Tiflis şəhərlərində konsul olmuş, 1867-ci ildən 1871ci ilədək Parisdə İranın səfiri vəzifəsini daşımışdır. Mirzə Yusif xan Rusiyada və Fransada olduğu müddətdə bu ölkələrin siyasi-ictimai vəziyyətləri ilə yaxından tanış olmuş, Tiflisdə olduğu zaman "Kitabe bənəfş" adlı əsərini yazaraq, İran sarayna gönldərmiş və bu əsərdə dəmir yolunun ölkənin abadlaşmasında nə qədər mühüm rola malik olmasından bəhs etmişdir. 1871-ci ildə Parisdə olduğu zamanı Fransanın 19 maddəlik konstitusiyasından iqtibasən "Yek kəlmə" adlı əsərini yazmış və onun İran xalqları həyatına tətbiq edilməsi fikrini irəli sürmüşdür. Mirzə Yusif xan İranda azadlıq ideyaları yayan ən qabaqcıl ziyalılardan biri olmuşdur. O, ictimai qüdrətin əsas mənbəyini xalqda və xalqın iradəsində olduğunu cəsarətlə elan etmiş birinci İranlı ictimai xadimdir. O, İranda parlament üsuli-idarəsi yaratmaq fikrini irəli sürən ilk şəxsdir.

Mirzə Yusif xanın "Yek kəlmə" adlı əsəri 1905-ci ildə Tehranda yaranmış "Əncüməne məxfi" (gizli əncümən) tərəfindən siyasi proqram kimi qəbul edilmişdir. Müstəşarüddövlə 1889-cu ildə Müzəfərəddin Mirzəyə yazdığı məktubda mütləqiyyət üsuli-idarəsini ölkənin hər cəhətdən geri qalmasının əsas amili kimi qiymətləndirmiş, onun nicatını və abadlaşmasını məşrutə və konstition üsulunun bərqərar edilməsində olduğunu qeyd etmişdir. Həmin məktub Nizimülislam Kermaninin "Tarixe bidariye İraniyan" adlı əsərində verilmiş, İranın ilk siyasi cəmiyyətinin köhnə quruluşa və mütləqiyyətə qarşı apardığı tarixi mübarizənin kətbi sənədlərindən biridir.

İranın ilk siyasi cəmiyyətinin, onun Melkum xan və Mirzə Yusif xan kimi başçılarının yazılarını ümumiləşdirərkən, qeyd etmək lazımdır ki, onlar İranı, onun əhalisini və ölkənin istiqlaliyyətini hər cür fəlakətdən xilas etmək üçün İran xalqlarının maarifləşdirilməsini, ictimai quruluşun dəyşdirilməsini əsas vasitə və çarə kimi qiymətləndirmişlər.

Mirzə Yusif xan Müstəşarüddövlə 1890-cı ildə Qəzvin zindanında həbsdə idi. "Adəmiyyət cəymiyyəti"nin görkəmli başçılarından, dəfələrlə həbs edilmiş, əmlakı qarət edilmiş Mirzə Yusif xan Müstəşarüddövlə bilavasitə şahın əmrilə yenidən Qəzvin zindanına həbsə salınmışdı. Yazmış olduğu "Yek kəlmə" kitabını orada gözləri kor olanadək, onun başına vurdular. Bir müddətdən sonra zindandan buraxılan Müetəşarüddövlə 1895-ci ildə acınacaqlı bir vəziyyətdə Tehranda vəfat etmişdir.

Fəaliyyəti

Mirzə Yusif xan Müstəşarüddövlə Mirzə Kazım bəylə dost idi. Məktublaşırdılar.

Mirzə Kazım bəy təqribən 1866-cı il Müstəşarüddövləyə göndərdiyi məktubda belə yazmışdır: "…islahat axtaran babilərin hal-hazırda İranda açıq fəaliyyət və müqavimət göstərmə mərkəzi olmadığına baxmayaraq, babiliyn meydana çıxarmış siyasi səbəblər İranın tərbiyə almış cavanlarını həyəcanlandırmaya bilməz, belə ki, son vaxtlarda Tehranda, Təbrizdə fəramuşxanələr təşkil edilmiş, adlı-sanlı adamlar fəramuşxanələrə daxil olmuşlar… Hələlik bu yararlı təşəbbüsün nəticələri meydana çıxmamışdır, fəramuşxanənin yaydığı yazılar, vərəqələr əldən-ələ dolaşxmaqdadır, bu vərəqələrdə ölkənin xarabaya çevrilməsilə nəticələnən sarayın, hakimlərin zülmlərinə, dövlət başçılarının, ruhanilərin hədsiz özbaşınalıqlarına son qoyulması, ölkədə insaf və ədalətin hakim mövqe tutması təklifləri irəli sürülmüşdür".

Lakin Mirzə Yusif xan Müstəşarüddövlə 1864–1867-ci illərdə Tiflis konsulu vəzifəsi daşıdığına görə, şübhəsiz" Mirzə Kazım bəyin məktubları da bu illər ərzində, yəni fəramuşxanənin Tehranda dağıdıldığı ilk dövrdə yazılmışdır.

Mirzə Yusif xan Müstəşarüddövlə Mirzə Fətəli Axundovun "Kəmalüddövlə məktubları"nı fars dilinə tərcümə etmişdi. M.F. Axundov İranın müxtəlif sinif və təbəqələrinin görkəmli nümayəndələrilə Rusiya və Qafqaz şəhərlərində, İstanbulda, Qafqaz və Rusiya yolu ilə Avropa ölkələrinə gedən bir çox iranlılarla görüşmüş, danışıqlar aparmış, bəzilərilə hətta dostlaşmış və məktublaşmışdır. Onlardan Cəlaləddin Mirzə, Mirzə Yusif xan Müstəşarüddövlə, Mirzə Melkum xan, Mirzə Möhsün xan Müşirüddövlə, Mirzə Hüseyn xan Sepəhsalar və başqa bu kimi görkəmli siyasi və ictimai xadimləri göstərmək olar.

Əsərləri

• Yek kəlmə
• Rəmzi-Yusifi
• Risaleyi-bənəvş

Mənbə

• Ənvər Çingizoğlu. Qacarlar dövrünün diplomatları. Bakı: "Mütərcim", 2012, 334 səh.
• تاریخ انقلاب مشروطیت. رحیم نامور. انتشارات پاچار ۱۹۵۸
• تاریخ بیداری ایرانیان. ناظم الاسلام کرمانی. ص ۱۷۹.
• مشروطه ایرانی و پیش‌زمینه‌های نظریه ولایت فقیه. ماشاءالله آجودانی. لندن، ۱۹۹۷.