Musiqi məcəlləsi (kitab)

Musiqi məcəlləsi risaləsi (ərəbcə "Məcəllə fil musiqa", yəni "Mu­si­qi məc­muə­si, top­lu­su") — Azərbaycanın ХV əsr böyük ensiklopedik alimi Fətullah Şirvaninin musiqiyə aid yeganə əsəri.

Tarixçəsi

Əsə­rin yal­nız bir tam nüs­xə­si ta­pıl­mış­dır. Al­man ali­mi Ek­hard Nöy­bauer bu əsə­ri təd­qim et­miş, Fu­ad Sez­gin isə 1986-cı il­də, ali­min ölü­mün­dən düz 500 il son­ra Frank­turt-Mayn şə­hə­rin­də əsə­rin fak­si­mi­le­si­ni al­man şərq­şü­na­sın təd­qi­qa­tı ilə bir­lik­də nəşr et­miş­dir. Nəşr edil­miş mü­qəd­di­mə­də Ek­hard Nöy­bauer Şir­va­ni­nin adı­nın sax­lan­ma­sı­na, onun Şa­ma­xı­da ana­dan ol­du­ğu­nu gös­tər­mə­si­nə bax­ma­ya­raq, ali­min əs­lən iran­lı ol­du­ğu­nu id­dia edir­di.

Əsə­rin cə­mi 29 və­rəq­dən iba­rət di­gər əl­yaz­ma nüs­xə­si Ram­pur ki­tab­xa­na­sın­da qey­də alın­mış­dır ki, Nöy­bauer onu qü­sur­lu sa­yır.

Şir­va­ni­nin "Mə­cəl­lə" ri­sa­lə­si döv­rü­nün çox qiy­mət­li əsə­ri olub, Ek­hard Nöy­baue­rin de­di­yi ki­mi, bü­tün­lük­də mu­si­qi nə­zə­riy­yə­si­nə ət­raf­lı və is­ti­qa­mət­lən­miş bir ba­xış­dır.

Məzmun

Fə­tul­lah Şir­va­ni­nin mu­si­qi təh­si­li al­dı­ğı vaxt onun han­sı­sa bir mu­si­qi alə­tin­də çal­dı­ğı haq­qın­da mə­lu­mat yox­dur. O döv­rün mü­kəm­məl mu­si­qi alə­ti olan udun araş­dı­rıl­ma­sı­na ali­min nə "Mə­cəl­lə"­sin­də, nə də di­gər əsər­lə­rin­də rast gə­li­rik.

"Mə­cəl­lə" ri­sa­lə­si mü­qəd­di­mə, iki his­sə və ye­kun­dan iba­rət­dir. Hər his­sə beş fə­sil­dir.

Müqəddimə forma və məzmunca digər orta əsr risalələrindən xeyli fərqlidir. Allah-təalaya və Məhəmməd peyğəmbərə xeyir-dua və salavat hissəsindən sonra, risalənin ithaf edildiyi şəxsə, yəni Sul­tan Mu­ra­dın oğ­lu II Sultan Məhəmmədə həsr olunmuş tərif hissəsi gəlir.

Bütün bu hissə səc, yəni qafiyəli nəsrlə yazılmışdır. Risalənin müxtəlif səhifələrində ərəb və fars dillərində yazılmış şeirlər vardır. Bu şeirlər F. Şirvaninin həm də istedadlı şair olduğundan xəbər verir.

Müəllif əsərdə musiqinin yaranmasından, onun mənasından, başqa elmlərlə əlaqəsindən, xüsusilə riyaziyyat və astranomiya elmləri ilə bağlılığından danışır. Alim elmin bu bağlılıqdan yaranan bir sıra şübhələrini göstərir: misahə (sahə, coğrafiya, geodeziya) elmi, hiyəl (mehanika) elmi, yüklərin qaldırılması və dartılması elmi, çəkilər (ağırlıqlar) və tərəzilər elmi, hərbi alətlər vja mənazir (müşahidəçilik) elmi, jeczjecljar (optika) vja meliorasija elmi, zizhljar (astronomik cədvəllər) və təgvimlər elmi, təfriq, cəbr və müqabilə (məhsulların islahı) elmi, alətlərin və ljashhnljarin sechilmjasi elmi vja sair.

F. Şirvani «ləhn» sözünün terminoloji mənasını «müəyyən bir qayda ilə tərtib edilən, mənalara malik sözlərin qoshulduğu tonların məcmusu» kimi başa salır. O deyir ki, Quran oxuyanların və xütbə söyləyənlərin öz səslərinə verdikləri rövnəg avaz adlanır, onlara «iqa» adlanan vəznlərə bölünmüş zamanlarda şeir goşulduğu səslsr də deyilir.

Müqəddimədə böyük alim Pifaqorun yuxusundan və onun ixtirasından, Ərəstunun ərğənun (organ) alətini icad etməsindən, Əflatunun mahnını kamil şəkildə dinlənməsi ilə əlaqədar fəlsəfi fikirlərindən bəhs edilir. Daha sonra müəllif musiqi sözü və musiqi elmi haqqında öz mülahizələrini irəli sürür. «Görünür, bu elm ona görə «musigi» adlanır ki, öz lüğəti mənasına əsasən elmi əhəmiyyət kəsb edir. Belə də deyilmişdir ki, insana zövq verən vəznli melodiyalar ona görə «musiqi» adlandırılmışdır ki, «musiqi» sözü onların (yunanların) dilində melodiyalar mənasında olan «musi» və «vəznlərə bölünmüş zövq verən» mənasında olan «qa» və ya «qı» sözlərinin birləşməsindən yaranmışdr. Belə də deyilmişdir ki, «musiqagiya» ən böyük fələyin adı ilə, onların ikisinin (melodiya və vəznin) mütənasibliyinə görə belə adlandırılmışdır. Sonralar ondan bir neçə hərf düşmüşdür».

I hissə «Nəğmənin (tonun) tərifi və onu əhatə etdikləri haqqında fəsil» adlanır. Şirvani tonu hiss olunan bir zaman kəsiyində çıxan səs kimi xarakterizə edir və ona «hiss olunan qədər uzunluqda olan» ifadəsini artırır. O qeyd edir ki, səsin tərifə ehtiyacı yoxdur, ancaq onların (yəqin ki, ondan əvvəl gələn alimlərin) səsə havada sərt toxunulmasından olan zərbə, yaxud sərt qopma nəticəsində suyun çırpınnması və nazik parçanyn cırılması zamanı olduğu kimi, vurulanın vurana, qopulanın qopana mügavimət göstərilməsi sayəsində havanın dağılması səbəbi ilə baş verən keyfiyyət kimi tərif verməsini göstərmişdir. Sonra Şirvani insan boğazından yaranan səslər və simli alətlərdən çıxan tonlar haqqında danışır və bəzi şərhçilərin «Kitabül-ədvar»da Səfiəaddin Urməvinin tona verdiyi tərifə münasibətlərini, həm də etirazlarını bildirir, ancaq alimin digər əsəri «Şərəfiyyə»də bu haqqda deyilənlərlə razılaşdıqlarını qeyd edir. Ümumiyyətlə, Fətullah Şirvaninin «Məcəlləsi»ndə əsas qaynag əsərləri S. Urməvinin «Kitabül-ədvar» və «Şərəfiyə» risalələridir. Alim əsərindja bu risalələrə dəfələrlə müraciət etmiş və bəzi məsələlərdə onları təkrar etmişdir.

I hissənin ikinci fəsli intervallar («bud», cəmdə «əbad») haqqındadır. F. Şirvani intervalı öz jüksəkliyinə və ağırlığına (bəmliyinə) görə müxtəlif olan iki tonun məcmmusu kimi xarakterizə edir və göstərir ki, sanki onların ikisinin arasında aşağıdan yuxarıya qədər bir məsafə (ara) vardır. F. Şirvani S. Urməvinin «Kitabül-ədvar»ının bəzi şərhçilərinin intervallar haqqında təriflərini və həmçinin İbn Sinanın «Əş-Şifa» əsərində intervallara verilən tərifləri və təsnifatı sitat göstərir. Məsələn, burada deyilir ki, tonların birləşmələrinin toplusu «cins» ady ilə xüsusiləşir. Cinsin intervallarının sayı birdən az olmur. Cəmin tonlarının sayının uyğun düzümdə, uyğun keçid (modulyasiya) və ritmlər üzrə idarə olunmasına gəlincə, o, «təlhin» - kompozisiya, mahnı adlanır. Cəmin iki növ vardır: mülayim (konsonans) və mütənafir (dissonans). Mülayim cəm «ləhn» - melodiya, təranə adlanyr.

Sonra müəllif ikili oktava, oktava, kvinta, kvarta və kiçik intervallar haqqında danışır, tənini intervalını cingiltili, rezonans verən interval kimi xarakterizə edir.

F. Şirvani də S. Urməvi kimi, simi 17 dastana, yəni pərdəyə bölərək, onu müvafiq hərflərə ayırır. S. Urməvinin cədvəlindən başqa, Şirvani digər iki cədvəli də göstərir: biri aşağy tonlar, öz ekvivalentləri ilə, yəni öz bənzərləri ilə və digəri də yuxarı oktavada – jüksəkliklərin öz ekvivalentləri, öz jüksəklikdə bənzərləri ilə olan cədvəllərdir.

III fəsil intervalların toplanması, çıxılması, yarıya bölünməsi və ikiyə vurulması haqqındadır. Bu hesablamalar «Şərəfiyyə» risaləsində əhatəli şəkildə şərh edilmişdir. Bu hesabın daha çox rijaziyyat elminə aidiyyatı vardır.

IV fəsil «cəm»in, yəni səslər sisteminin və kompozisiyanın uyumsuzluğunun (dissonanslığının) səbəbləri haqqındadır. Bu fəsli Fətullashh Şirvani orta əsr risalələrinin çohları üçün xarakterik olan xitabdan, ənənəvi «bil ki» müraciətindən başlayır. Şirvani yazır: «Bil ki, intervalların qarşılıqlı əlaqəsini yaratmag və onları bir-birinin üstünə gəlmək sonucunda mülayim (konsonans) səslər də alınır, mütənafir (dissonans) səslər də; «əl-Ədvar» kitabında yazıldığına görə, dissonanslığın dörd səbəbi var». Burada F. Şirvani S. Urməvinin gətirtirdiyi dörd səbəbi göstərir.