Növləşmə
Bu məqaləni vikiləşdirmək lazımdır. |
Növləşmə, Bioloji Növ Tərifi daxilində, sonradan "ortaq əcdad" olaraq xatırlanacaq olan bir qrup canlının, müxtəlif mexanizmlər daxilində bir-birləriylə cütləşə bilməyəcək qədər dəyişmələri nəticəsində, öz içlərində cütləşə bilən ancaq digər canlı qruplarıyla məhsuldar döllər verə bilməyən, iki və ya daha çox yeni canlı qrupunun meydana gəlməsi deməkdir.
Növləşmə mexanizmləri
redaktəAllopatrik növləşmə
redaktəTəbiət, davamlı olaraq dəyişir. Qitələr hərəkət edər, mövsümlər dəyişir, külək və axıntılar istiqamət dəyişdirir, quraqlıq müşahidə olunur və daha minlərlə bu cür dəyişən təbii hadisələr baş verir. Bu dəyişmələr əsnasında, müəyyən bölgələrdə yaşayan canlılar bir-birlərindən ayrı düşə bilərlər və ya bir növ içərisindəki canlılardan bəziləri başqa bölgələrə köç etmək məcburiyyətində qalarkən, bir qismi hal-hazırda var olduqları bölgədə qala bilərlər. Ssenariləri sonsuz sayda diversifikasiya edə bilərik. Bir-birindən ayrılan bu populyasiyalar fərqli seçmə təzyiqləri təsirində, nəsillər boyu öz içlərində, amma bir-birləriylə cütləşməyəcək şəkildə törəyirlər və həyatlarını davam etdirirlər. İlk mühitdən, yeni və quraq mühitə keçən canlılar üzərində yuxarıda bəhs etdiyimiz kimi sıx bir seçmə təzyiqi meydana gəlir və davamlı olaraq populyasiyada müəyyən fərdlər üstünlüklü mövqedə olur və seçilir. Digərləri isə məğlub olur. Nəsillər boyu bu seçmə davam edir və yeni mühitdəki siçanlar, yavaş-yavaş o mühitə daha çox adaptasiya olacaq şəkildə (daha doğrusu daha çox adaptasiya olanların seçilməsi nəticəsində) fərqlənirlər. Bu Təkamüldür.
Simpatrik növləşmə
redaktəSimpatrik növləşmə, fiziki baryerlərlə bir-birlərindən ayrılmayan populyasiyalar içərisində meydana gələn növləşməyə verilən addır. Bunu dərhal bir nümunə ilə açıqlamaq istəyirəm, sonra bəzi şərhlərə girəcəyəm:
1800-cü illərin ortasında Rhagoletis pomonella adlı bir ağcaqanad, yalnız Şimali Amerikada olan yemişan (hawthorn) üzərində yaşayır, cütləşir və yumurtalarını qoyurdu. Ancaq bundan 150 il əvvəl, Avropalıların bir qismi Şimali Amerikaya alma ağaclarını gətirmişdi və ekməyə başlamışdı. Bundan sonra, Rhagoletis'lərin bir qismi, digərləri ilə eyni mühitdə olan alma ağacları üzərində yaşamağa başladı. Bunun səbəbi, alma ağaclarının yemişan bitkisi ilə olduqca yaxın qohum olmasıdır. Bu nöqtədə əhəmiyyətli bir fərq var: Alma, yemişana görə fərqli qoxu verirdi və mövsümi yetkinləşmə zamanı yemişandan daha əvvəl idi.
Alma ağacları yeni bir həyat sahəsi olduğu və hələ ələ keçirilmədiyi üçün, ağaclar üzərinə yerləşən Rhagoletis'lər qısa müddətdə azadlıq üstünlüklərini istifadə edərək saylarını artırdılar və alma ağacının qoxusunu seçim edəcək və almanın meydana gəldiyi dövrdə yumurtalarını buraxacaq şəkildə ferqliləşməyə başladılar. Digər tərəfdə, yemişan üzərində yaşayanlar isə həyatlarını əvvəllər də olduğu davam etdirirdilər.
Hal-hazırda, Şimali Amerikada iki qrup Rhagoletis pomonella yaşamaqdadır. Bir qrup, yumurtalarını yalnız yemişan üzərindəki meyvələrə buraxır, bir digər qrup isə yalnız alma ağacları üzərinə. Bundan başqa, bu iki bitkinin yetkinləşmə dövrləri bir-birindən fərqli olduğuna görə aralarında, coğrafi izolyasiyaya bağlı olmadan ibarət olan cinsi izolyasiya meydana gəlmişdir; yəni iki qrup (varyete, növ) bir-biri ilə çox uzun illərdir cütləşmir və həmişə öz aralarında cütləşirlər. Halbuki ağaclar çox vaxt bənzər bölgələrdə olur.
Araşdırmaçılar bu iki qrupun bir-birindən hər keçən il daha da uzaqlaşdığını və növləşmə yolunda getdiklərini düşünürlər. Hətta artıq bunlara iki fərqli alt növ olaraq baxan araşdırmaçılar belə var. Çünki bu iki qrupun sürfəyə çevrilmə zamanı, böyümə sürətləri, və s. xüsusiyyətləri olduqca fərqliləşirlər. Belə ki, bir parazit növü yalnız alma üzərindəki qrupu təsirləyərkən, digər qrupa təsir edə bilmir; bu da genetik fərqliləşməyə gətirib çıxarır. Bu, simpatrik növləşmədir.
Simpatrik növləşmə həşəratlar sinfində olduqca tez görülməklə birlikdə, əksəriyyətlə bitkilər aləmiylə birlikdə xatırlanır. Çünki simpatrik növləşmənin ən əhəmiyyətli qıcıqlandırıcısı çox xromosomluluq (polyploidy) deyilən genetik bir faktdır. Çox xromosomlu canlılarda, genetik bir səhvdən ötəri genetik materialın çoxalması nəticəsində ayrılma meydana gəlir və bir fərddə, olması lazım olandan çox xromosom dəsti tapılır. Çox xromosomluluq, tək bir növ içərisində meydana gələ biləcəyi kimi (autopolyploidy), birdən ələ bilər.
Peripatrik Növləşmə
redaktəPeripatrik növləşmə, allopatrik növləşmənin bir alt qolu hesab olunur. Bu növləşmə tipində, bir populyasiya daxilindəki fərdlərin kiçik bir qismi, ana populyasiyadan ayrılır (köç edir) və yeni bir mühitdə həyatlarına davam edərlər. Allopatrik növləşmə ilə aralarındakı tək fərq, allopatrik növləşmədə fiziki bir baryer zorla bir populyasiyani ikiyə ayırması vəziyyəti mövcudkən, peripatrik növləşmədə bunun ümumiyyətlə bir fiziki baryer yerinə köç yolu ilə və nisbi olaraq daha az zərurətdən meydana gəlməsidir.
Hər nə qədər allopatrik növləşmə ilə xüsusiyyətlər baxımından olduqca oxşarlıq olsa da, peripatrik növləşmə, Təkamül mövzusundakı ən əhəmiyyətli bir neçə şərhi edə bilmək üçün ən yaxşı növləşmə tipidir. Bu əhəmiyyətli anlayışlardan birincisi kəşfçi təsiri (founder effect), ikincisi dar boğaz (bottleneck), üçüncüsü isə bu yazımızda haqqında bəhs etməyəcəyimiz genetik sürünmədir.
Yenə xəyali bir populyasiyanı ələ alaq, bu səfər, bir Pan troglodytes (şimpanze) populyasiyası olsun. Bu populyasiya, yüzlərlə ildir bir meşədə yaşamaqda olsun. Ancaq talesizlik nəticəsində meydana gələn bir yanğında, meşənin bir qismi yansın və 350 qədər fərddən ibarət olan populyasiyanın böyük hissəsi olduqları bölgə ətrafında həyatda qalmağı bacararkən, nisbi olaraq qorxaq olan 30 fərdilik bir qrupun, ana populyasyadan yüzlərlə kilometr kənara qaçdığını düşünək. Bu populyasiya, köhnə bölgədə qalan Pan troglodytes üzvlərinin heç bir zaman gəlmədiyi, yeni bir sahəyə çatmış olsun. Təbii ki, meşənin heç bir yeri eyni xüsusiyyətlərdə deyil; daha əvvəlki yazılarımızdaki siçan nümunəsində verdiyimiz kimi, tamamilə fərqli şərtlər (qida, istilik, nəm, sığınacaq, ovçu, ov, və s.) ola bilər. Bu vəziyyətdə də, bu şəkildə, olduqca fərqli bir mühitə keçilmiş olsun.
Parapatrik növləşmə
redaktəAllopatrik növləşmədə ciddi bir fiziki baryer var. Simpatrik növləşmədə isə, bu baryer tapılmır və fərdlər, bir yerdə olmalarına baxmayaraq daha əvvəlki yazılarımızda açıqladığımız kimi müxtəlif üsullarla bir-birlərindən fərqliləşir və növləşirlər. Parapatrik növləşmə hadisəsində isə, canlı fərdləri arasında tam bir baryer yoxdur və zaman zaman bir-birləriylə qarışırlar. Ancaq, yenə allopatrik növləşmədə olduğu kimi, bəzi mexanizmlər nəticəsində fərdlər bir müddət sonra bir-birləriylə cütləşməməyə başlayırlar və beləcə növləşmə meydana gəlir.
Bunu da, yenə şimpanze populyasiyası ilə izah edə bilərik: Meşə, çox böyük və çox müxtəlif bir həyat sahəsidir. Tək bir meşə daxilində ağla sığmaz sayda növ yaşaya bilər. Növlər bir yana, populyasiyalar bir-birləriylə qonşu və ya iç-içə olaraq yaşayırlar. Ümumiyyətlə, bənzər növlərin fərqli populyasiyaları arasında bir sərhəd çəkilir və bir-birlərinə çox bulaşmırlar (ağaclara və daşlara törə buraxaraq sahələrini işarələyən itləri düşünün). Ancaq yenə də, təbiət şərtləri daxilində, kimi zamanlar qarışmaları ola bilər. Bu qarışmaların azalması və genetik bəzi hadisələr daxilində (azalan heterozigot fitness'i kimi) növləşmə meydana gələ bilər.
Növləşmənin ən əsas tipləri allopatrik və simpatrik növləşmələr olmaqla birlikdə, bunların arasında qalan və ya alt qolları olan növləşmə tipləri də elm insanları tərəfindən təyin edilmişdir. Bunlar, təbiətdə, insanın təxmin edə biləcəyindən daha tez meydana gəlir.
Növləşmə, əsla bir növün bir anda özündən çox fərqli və tamamilə ayrı xüsusiyyətlərə sahib bir digər növə çevrilməsi deyil! Növləşmə, bu qeydlərdə açıqladığımız səbəblərlə meydana gələn kiçik dəyişikliklərin nəsillər boyu və insan ömrünün çatmayacağı illər boyunca yığılması nəticəsində, canlıların çox yavaş, çox narın bir şəkildə fərqliləşməsi, yəni Təkamül keçirməsidir. Bu şəkildə, Kambriyen dövründə yaşamış bir dəniz canlısının günümüzdəki ata qədər davam edən təkamülü 450 milyon il davam edərkən; siçanabənzər (hal-hazırda var olan siçanlar ÇOX fərqli, lakin tipik olaraq və görünüş baxımından ona bənzəyən) bir növün günümüzdəki müasir bir filə çevrilməsi 80 milyon il qədər, insanabənzər-meymunabənzər (günümüzdəki müasir meymunlar deyil!) bir növün şimpanzeyə (Pan troglydytes) çevrilməsi 6 milyon il, insanabənzər bir növün insana çevrilməsi 2 milyon il qədər zaman ala bilər.