Nəqliyyatın intellektual idarəetmə sistemləri
Nəqliyyatın intellektual idarəetmə sistemləri (İNS ing. Intelligent transportation system) — yol hərəkətinin idarə edilməsi, bütün nəqliyyat növlərinin (fərdi, ictimai, yük) işinin monitorinqi və idarə edilməsi, region ərazisində nəqliyyat xidmətinin təşkili haqqında vətəndaşların və müəssisələrin məlumatlandırılması məsələlərini həll edən qarşılıqlı əlaqəli avtomatlaşdırılmış sistemlər kompleksidir.
Getdikcə meqapolisə çevrilən Bakı şəhərində Nəqliyyatın İntellektual İdarəetmə Sisteminin daha mütərəqqi və davamlı texnologiyalara əsaslanaraq inkişaf etdirilməsi istiqamətində mühüm işlər görülüb. Məqsəd, bu sahədə göstərilən xidmətin keyfiyyətini artırmaqdır.[1]
Tarixi redaktə
Müasir şəhərin uğurlu və dinamik inkişafı üçün onun tələbatına uyğun nəqliyyat sisteminin olması vacibdir. Belə nəqliyyat sistemi şəhərin sərnişin və yük daşımaları tələbatından bir addım öndə olmalıdır. Beynəlxalq təcrübədə şəhər yollarının həddindən artıq yüklənməsi problemi yolların sıxlığını artırmadan yol hərəkətini və şəhər sərnişin nəqliyyatını müvafiq küçə-yol şəbəkəsində effektiv surətdə idarə edə bilən intellektual nəqliyyat sistemləri (İNS) texnologiyalarının tətbiqi hesabına həll olunur.
İNS – yol hərəkətinin idarə edilməsi, bütün nəqliyyat növlərinin (fərdi, ictimai, yük) işinin monitorinqi və idarə edilməsi, region ərazisində nəqliyyat xidmətinin təşkili haqqında vətəndaşların və müəssisələrin məlumatlandırılması məsələlərini həll edən qarşılıqlı əlaqəli avtomatlaşdırılmış sistemlər kompleksidir.
Nəqliyyatı intellektual idarəetmə sistemində informasiya axınlarının istiqamətləri:
- GPS
- Şəxsi nəqliyyat
- Təhlükəsiz ictimai nəqliyyat
- Piyada/sərnişin İstifadəedicisi
- Nəqliyyat axının manitorinqi
- Parketmə
- Ağıllı dayanacaq
- Ağıllı işıqfor
İNS-in tətbiqinin əsas məqsədi redaktə
- yol hərəkətinin təhlükəsizliyinin artırılması;
- küçə-yol şəbəkəsinin keçiricilik qabiliyyətinin artırılması;
- yol hərəkəti iştirakçılarına xidmətin keyfiyyətinin artırılması;
- ətraf mühitə nəqliyyat axınlarının zərərli təsirinin azaldılması;
- nəqliyyatın fəaliyyətinin səmərəliliyinin artırılması;
- şəhər ictimai sərnişin nəqliyyatının nüfuzunun artırılması;
- şəhərin investisiya və turist cəlbediciliyinin artırılması;[2]
İntellektual nəqliyyat texnologiyaları redaktə
İNS istifadə olunan texnologiyalarla fərqlənir: sadə avtomobil naviqasiya sistemləri, işıqforun idarəedilməsi, yük idarəetmə sistemləri, müxtəlif siqnal sistemləri (məlumat lövhələri daxil olmaqla), nömrə tanıma sistemləri və nəqliyyat vasitələrinin sürət qeydiyyatı sistemləri, video nəzarət sistemləri, həmçinin digər sistemlər, parklama idarəetməsi və məlumat sistemləri (PGI) sistemləri, hava xidmətləri, körpü açma sistemləri və digərləri kimi müxtəlif mənbələrdən məlumat və rəylərini özündə birləşdirir. Bundan əlavə, İNS, modelləşdirmə və əvvəllər yığılmış məlumatlara əsaslanan proqnozlaşdırma texnologiyalarından istifadə edə bilər.[3]
Simsiz rabitə redaktə
İNS müxtəlif simsiz rabitə növlərindən istifadə edə bilər.
Məsələn, uzun (UHF) və qısa (VHF) məsafələrdəki radio rabitə istifadə edilə bilər. IEEE 802.11 (Wi-Fi) standartlarına uyğun olaraq simsiz rabitə, xüsusilə IEEE 802.11p (WAVE) standartı qısa məsafələrdə istifadə edilməsi mümkündür. Məsələn, ABŞ-də, DSRC standartı, Amerikanın ağıllı nəqliyyat üçün ictimai təşkilatı və ABŞ Nəqliyyat Nazirliyi tərəfindən təbliğ olunur. WiMAX, GSM, 3G, 4G və ya 5G texnologiyalarından da istifadə edilə bilər.
Hesablama texnologiyası redaktə
Gömülü sistemlərdə müasir yeniliklər süni zəka sahəsində inkişafları tətbiq etməyə imkan verən daha yüksək səviyyəli tətbiqetmələrin yanında real vaxt əməliyyat sistemlərinin istifadəsinə imkan verir. Yerləşdirilmiş sistemlərdə istifadə olunan prosessor gücünün artması və fərdi kompüterlərdəki prosessorlarla artan uyğunluq, kodların təkrar istifadəsinin artmasına və daha ağıllı xidmətlərin PC səviyyəsindən əlaqədar sistem səviyyəsinə ötürülməsinə səbəb olur.
Avropada redaktə
Milli İNS Mərkəzləri Şəbəkəsi milli İNS-lərin qrupudur. 2004-cü il oktyabrın 7-də Londonda rəsmi olaraq yaradılması elan edilmişdir.[4] Bu qrupun rəsmi adı - "ERTICO - ITS Europe"dur. "ERTICO - ITS Europe" Ağıllı Nəqliyyat Sistemi (ITS) təşkilatıdır.[5]
"ERTICO - ITS Europe" İNS-in inkişafını və yerləşdirilməsini təşviq edən bir dövlət / özəl tərəfdaşlığıdır. Qurum dövlət qurumlarını, infrastruktur operatorlarını, istifadəçiləri, milli İNS mərkəzlərini və digər təşkilatları bir-birinə bağlayır. ERTICO iş proqramı ətraf mühitə təsiri azaltmaq üçün tədbirlər nəzərə alınarkən nəqliyyat təhlükəsizliyi, təhlükəsizlik və şəbəkə səmərəliliyinin artırılması təşəbbüslərinə yönəlmişdir.
ABŞ-da redaktə
Amerika Birləşmiş Ştatlarında hər bir ştatda İNS texnologiyaları və ideyalarını tanıtmaq və nümayiş etdirmək üçün illik konfrans keçirən bir İNS mərkəzi fəaliyyət göstərir. Bu konfransa ştat daxilindəki hər Nəqliyyat Departamentindən (ştatlar, şəhərlər, qəsəbələr və bölgələr) nümayəndələr qatılır.
Azərbaycanda redaktə
2008-ci ildə Bakıda nəqliyyatı intellektual idarəetmə sisteminin tətbiqi ilə bağlı Cənubi Koreya Respublikasının “SK C&C” şirkəti ilə razılıq əldə olunmuş, yeni sistemin layihəsi hazırlanmış və icrasına başlanmışdır. 2009-cu il aprelin 6-da Prezident İlham Əliyevin iştirakı ilə mərkəzin təməlqoyma mərasimi keçirilmişdir. 2011-ci il dekabrın 29-da isə Bakıda Nəqliyyatı İntellektual İdarəetmə Mərkəzinin açılışı olmuşdur.[6]
Mərkəzin yaradılmasında əsas məqsəd Bakıda nəqliyyat sisteminin təkmilləşdirilməsindən, nəqliyyat xidmətlərinin keyfiyyətinin yüksəldilməsindən, ictimai nəqliyyatın hərəkətinin tənzimlənməsindən və hərəkət marşrutlarının optimallaşdırılmasından ibarətdir.
İntellektual idarəetmə mərkəzinin zalında 600 rəqəmsal görüntünü əks etdirən, dünyada ən böyük – 120 kvadratmetr sahəsi olan monitor quraşdırılmışdır. Monitor vasitəsilə 150 yol kəsişməsində nəqliyyatın hərəkət vəziyyəti, eləcə də 2 min avtobusun idarə edilməsi ilə bağlı məlumatı 192 kamera vasitəsilə əldə etmək mümkündür.[6]
Mərkəz cinayətkarlığın qarşısının alınmasında Daxili İşlər Nazirliyi ilə qarşılıqlı əməkdaşlıq şəraitində fəaliyyət göstərir. Nazirliyin 600 kamerasının qeydə aldığı görüntülərin də monitorinqi bu mərkəzdə aparılır.
Üç mərhələdən ibarət olan intellektual nəqliyyat sisteminin hazırda birinci mərhələsi Bakının əsas küçə və prospektlərini əhatə edir. Bu proses ikinci mərhələdə 2 min 200 kvadratkilometr sahədə Böyük Bakı və Abşeron ərazisini, üçüncü mərhələdə isə respublikanın bütün bölgələrində yerləşən nəqliyyat infrastrukturunu əhatə edəcəkdir. Birinci mərhələdə Bakıda intellektual nəqliyyat sistemi avadanlığının quraşdırılması artıq yekunlaşmışdır. İntellektual sistem üçün paytaxt ərazisində 450 kilometr müstəqil elektrik xətləri, 320 kilometr isə fiber-optik rabitə xətləri çəkilmişdir.[6]
İntellektual nəqliyyat sisteminin əsas xüsusiyyətlərindən biri də müşahidə kameralarıdır. Yollardakı vəziyyətin müşahidəsi, hərəkət zamanı nasazlıq yaranan nəqliyyat vasitələrinin, baş vermiş qəza hallarının müəyyənləşdirilməsi, sıxlıq yaranan ərazilərdə monitorinqin aparılması üçün magistrallarda kameralar yerləşdirilmişdir. Yollarda vəziyyətin qrafik şəkildə sürücülərə ötürülməsi üçün isə elektron məlumat tabloları qurulmuşdur.[6]
Hal-hazırda İntellektual nəqliyyat sistemi Bakı Nəqliyyat Agentliyinin tabeliyində fəaliyyət göstərir.[1]
İstinadlar redaktə
- ↑ 1,0 1,1 "Nəqliyyatın İntellektual İdarəetmə Sistemi təkmilləşdirilir". 2022-03-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-01-24.
- ↑ "Nəqliyyatın intellektual idarəetmə sistemləri". 2020-12-01 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-01-24.
- ↑ Концептуальная записка секретариата "Интеллектуальные транспортные системы" № ECE/TRANS/2016/10 от 15.12.2015. Экономический и Социальный Совет ООН. Европейская экономическая комиссия. Комитет по внутреннему транспорту. Семьдесят восьмая сессия. Женева, 23–26 февраля 2016 года. http://www.unece.org/fileadmin/DAM/trans/doc/2016/itc/ECE-TRANS-2016-10r.pdf Arxivləşdirilib 2016-08-28 at the Wayback Machine директиве 2010/40/EU of 7 July 2010
- ↑ "Introducing the Network of National ITS Associations!". Promotional web site. 5 September 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 10 November 2016.
- ↑ "European Road Transport Telematics Implementation Coordination Organisation-Intelligent Transport Systems & Services Europe". EU Transparency Register. November 18, 2009. September 4, 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: January 24, 2021.
- ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 "İlham Əliyev Bakıda Nəqliyyatı İntellektual İdarəetmə Mərkəzinin açılışında iştirak etmişdir". 2012-09-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-01-24.
Həmçinin bax redaktə
Xarici keçidlər redaktə
- ITS Handbook available for free download (ing.)
- U.S. Department of Transportation – Intelligent Transportation Systems Joint Program Office website (ing.)
- Guide to Federal ITS Research – U.S. Department of Transportation (ing.)
- ITS Safety Applications Factsheet – U.S. Department of Transportation (ing.)
- SMART Highways Magazine (ing.)
- ISO standardization of intelligent transport systems (ing.)
- CEN standardization of intelligent transport systems (ing.)
- NİİS Open Directory Project kataloqunda (ing.)
- Руководство по ИТС (ing.)
- [1] Railway Safety, Reliability, and Security: Technologies and Systems Engineering. Francesco Flammini (IEEE Computer Society, Italy) (ing.)
- [2] Arxivləşdirilib 2020-07-16 at the Wayback Machine Интеллектуальные транспортные системы на сайте ФЦП «Повышение безопасности дорожного движения в 2006—2012 годах» (rus.)
- [3] Иностранный опыт: Интеллектуальные транспортные системы (rus.)
- Интеллектуальная транспортная система Москвы (rus.)