Nihilizm

Nihilizm (lat. nihil – heç nə) — insan mövcudluğunun dərk olunmasının, ümumi qəbul edilmiş əxlaqi və mədəni dəyərlərin inkarında özünü büruzə verən dünyagörüşü, avtoritetlərin qəbul edilməməsi.

Tarixi

Nihilzm başlanğıcını XII əsrdən götürsə də, XIX əsrdə daha geniş yayılmağa başlamışdır. İlk dövrlərdə, əxlaqi, mədəni və ilahi dəyərlərin heçliyi üzərində qurulan Nihilzm (XIX əsr) Rusyada daha çox populyar olmuşdur. Nihilzmi termin kimi ilk dəfə işlədən Fridrix Yakobi olmuşdur. F.H.Yakobidən sonra isə daha geniş araşdırmaları Danimarkalı filosof Seren Kierkoqr aparmışdır. Rusiyada isə ilk dəfə Nikolay Nadejdin "Nihilist yığıncağı" məqaləsində istifadə etmişdir. İvan Sergeyeviç Turgenyev "Atalar və oğullar" əsərində ilk dəfə nihilist obraz (obrazın adı Bazarov) yaratmışdı. Zaman keçdikcə Nihilzm rus gəncliyində, bir dəb şəklini almışdır. Sonradan böyük təzyiqlər görülmüş və dövlət tərəfindən qarşısı alınmağa başlamışdır. XIX əsrdən etibarən Nihilsm dünyada yayılmağa başlamış siyasi, fəlsəfi cərəyana çevrilmişdir.Nihilzm ən çox Fridrix Nitşse, Neyzen Tevfik, Ludviq Andres Feyerbax, Henri Bakl, Maks Stirner, Albert Kamyu, Artur Şopenhauer, Jan-Pol Sartre və Herbert Spenser tərəfindən qəbul olunmuşdur. Zaman keçdikcə artan Nihilizm cəryanı yeni məşhur simalar qazanmışdır. Sonralardan Nihilizmin məşhur simaları Fridrix Nitşseni nihilst kimi tanımamışdır. Buna misal olaraq J. Grenyer görə Nitşe heç bir zaman nihilist olmamışdır və bunu Güc İstənci kitabında qeyd etmişdir. Nihilzm sonralardan daha da genişlənmiş və təkminləşdirilmişdir. Nihilzmi ən çox düşündürən İlahi inanc məsələsinə vaxt keçdikcə həll yolu tapılmışdır. Belə ki, məşhur fransız yazar Albert Kamyu ona verilən İlahi suala 'Allahsız bir dünyanın təsəvvürü absurddur'(Çöküş romanında) demişdir. Lakin Sartrenin heç bir inancı olmaması və nihilst yazarların fərqli İlahi düşüncələri olması problem yaratmış, amma bu problemin həlli Haydeger tərəfindən həll olmuşdur. Haydeger Aqnostik Nihilzmi yaradaraq, Nihilizmdə İlahi tamlıq və ya heçliyə qarışmamasını irəli sürmüşdür.

Ümumi Məlumatlar

Fəlsəfədə nihilizm heç bir şeyin var olmadığını, heç bir şeyin bilinməyəcəyini müdafiə edən düşüncə tərzidir. Nihilizm həm bilik fəlsəfəsiylə, həm dəyər fəlsəfəsiylə,həm də varlıq fəlsəfəsiylə əlaqəli olan bir təlimdir. Nihilizm təlimi, bilik fəlsəfəsində hər cür biliyin bir aldanma olduğunu, biliyin mövcud olmadığını; əxlaq fəlsəfəsində insan hərəkətlərini tənzimləyən dəyərlərin olmadığını; varlıq fəlsəfəsində isə heç bir şeyin mövcud olmadığını müdafiə edir.

Erkən dövr Yunan filosofu Gorgias bu düşüncə tərzinin təmsilçilərindən biridir. Bir sofist olan Gorgiasın fikrincə heç bir şey mövcud deyil (hər kəsin üzərində birləşərək var deyə biləcəyi bir varlıq yoxdur), bir şey bir şəkildə var olsa belə, o bilinə bilməz, bir şey bir şəkildə var olsa və bilinsə belə bu məlumat başqalarına ötürülməz. Nümunədən də məlum olduğu kimi sofistlər varlığın bilinməyəcəyi şəklindəki düşüncələrini, dil və hissiyyat problemləri ilə əlaqələndirirlər. Onlara görə düşüncələrimizi ötürmək üçün istifadə etdiyimiz simvollardan ibarət olan dil güvənli deyil. İnsanlar arasında dil vasitəsilə qurulan əlaqə mütləq deyil, nisbidir. Hiss və qavrayışa söykənən biliklər də nisbidir. Bu halda onlara görə varlıqlar üzərində ortaq bir məna da olmayacaqdır.

Bu görüşün ən önəmli nümayəndəsi Nitsşedir. Var olan dəyərlərə, nizama qarşı çıxır və heç bir dəyər tanımır. Nitsşe müasir insanın mənimsədiyi dəyərlərin ənənəvi dayaqlarının çökdüyünü deyirdi. Buna görə də köhnə dəyərlər atılıb, bütün dəyərlər yenidən qurulmalıdır. Bunu edəcək olan insan da güc baxımından üstün insandır. İnsan yeni dəyər yarada bildiyi ölçüdə üstün insan olaraq azaddır.

Buna görə də insanlar güclü və zəiflərə bölürlər. Azad əxlaqı təyin edən amil, fərdin güclü və ya zəif olmasıdır. Mövcud əxlaq sistemini zəif insanlar yaradıblar, bu əxlaq sistemi qul əxlaqıdır. Qul əxlaqı insanın zəifliklərini ön plana çıxaran, yaşam gücünün əksilməsinə səbəb olan əxlaqdır. Bu əxlaqın qarşısında isə güclü insanların yaratdıqları aristokrat əxlaqı var. Aristokrat əxlaqı güc əsasında yaranan üstün insan əxlaqıdır. Üstün insan dövrünün hər cür üfunətli dəyərlərini rədd edən, özünü aşmış və yeni dəyərlər yaratma gücünə sahib insandır. Öz dəyərini özü yarada bilən insan öz əxlaqını da özü yaradır. Bu səbəbdən də universal əxlaq anlayışı ola bilməz.

Əlavə məlumat

Nihilizm və ya "Heçlik" 19-cu əsrin ortalarında Rusiyada, xüsusən gənc intellektual təbəqə arasında özünə tərəfdar toplayaraq yüksələn və bu səbəblə özünə böyük fəlsəfi axınlar arasında yer tapan bir fəlsəfi düşüncə tərzidir.

Latıncada “heç” mənasına gələn “nihil” sözündən yaranan nihilizm, günümüzdə bir çox spesifik alt qollara ayrılmaqla bərabər, ən məşhur tərifilə: hər şeyin mənadan və dəyərdən məhrum olduğunu müdafiə edən fəlsəfi baxışdır. Nihilistlər tanrının varlığını, iradənin azadlığını, biliyin imkanını, əxlaqı və tarixin xoşbəxt sonunu rədd edirlər.

Nihilizm; metafizik və əxlaqi gücləri heç sayan, mövcud olan dəyərlərə və nizama qarşı çıxan, heç bir iradəyə boyun əyməyən baxışların məcmusudur.

Nihilizm; bilik fəlsəfəsi, əxlaq və siyasət sahəsində qəbul olunmuşdur. Nihilizm hər şeyi, hər həqiqəti və dəyərləri rəddetmə şəklində ortaya çıxmışdır.

Nihilizm təməldə estatizmin** bütün formalarını yadırğayar, fayda verməyi və elmi müdafiə edər. İctimai elmləri və klassik fəlsəfə sistemlərini bütünlüklə rədd edir. Nİhilizm insanın bədən və ruhdan ibarət olan dualist bir quruluşu olduğunu rədd etdiyi üçün dinlərin də şiddətli təzyiqinə məruz qalmışdır.

Rus ədəbiyyatında nihilizm ifadəsi ilk dəfə Nedejin’in bir məqaləsində istifadə olunub.

Nitşse, Şopenhauerin nihilist fəlsəfəsi ilə yola çıxmışdır. Nitşse nihilizmə yeni məzmun qazandırdı. Nihilizmin ən əskik tərəfi həyata mənfi təsir etməsiydi. Nitşse, "Yanlış nihilizm”-i yaşayanları kitablarında tez-tez “pessimistlər” deyə adlandırırdı. Bu pessimizmi məğlub etmək lazım idi. Gerçək bir güc fəlsəfəsi üçün, həyata müsbət təsir edən bir fəlsəfə lazım idi. Həyatın dəyərini anlamalı və bu dəyəri ucaltmalı idilər.

Nitşsenin fikrinə görə, nihilizm yüksək idealların dəyərlərini itirmələrindən qaynaqlanan mənfi düşüncə mövqeyidir. Nitşse, nihilizmin əsasını formalaşdırarkən bunun aşıla biləcəyinə də toxunmuşdur. Qorxular, etirazlar, varlığı (tanrını) aydın bir həqiqət edən varlıq idealizminin çöküş əlamətləridir. Nitşse üçün “Tanrı öldü” və bu varlıq artıq “özünə yaraşdırılan bütün dəyərləri heçə endirən bir yoxluq” olmuşdur. Yəni Nitşse "Tanrı öldü” deyəndə Avropada və dünyada tanrı anlayışının yadırğandığını və yox edildiyini söyləmək istəmişdir.

Bütün bunlara baxmayaraq, J.Grenyerə görə Nitşse əsla bir nihilist olmamışdır. “Güc istənci” adlı kitabında dediyi kimi Nitşse, nihilizmi sonuna qədər yaşamış və onu aşmışdır. Nitşse nihilizmin aşılmasının zəruri olduğunu müdafiə edirdi. Bəs nihilizmi necə aşılar? Bu suala Nitşsenin verdiyi cavab belədir: “Biz təbiətdəki bütün əxlaqı rədd etmirik, əxlaqın ümumbəşəri olduğu anlayışını rədd edirik və bir əxlaq qaydasını rədd və ya qəbul edərkən onun inkişafa dəstək olması və maneə törətməsi müəyyən edilməlidir". Nitşse, kölə və bəy əxlaqı olaraq iki əxlaqdan bəhs edir. Onun fikrincə cəmiyyətdə bütün fərdlərin meydana gəlmə səbəbi “üst insan”-a çatmaq və onun məqsədlərinə xidmət etməkdir. O zaman nihilizm “kölələrin əxlaqı” olaraq meydana çıxır; kölələr, gerçək həyatdakı gücsüzlüklərini unutmaq üçün, bir ideala və ya uydurma bir tanrıya ehtiyac duyurlar. Nihilizm, idealizmdən yayınma məntiqindən qaynaqlanır. Heydeger isə Nihilizmi qərb düşüncəsini meydana gətirən elementlərdən biri kimi görür.Bu görüş, dəyəri və “var olan”-ı təyin etmək üçün gerçəkdə, varlıq sualını soruşmağı özünə qadağan edir. Gorgias isə nihilizmin aqnostik istiqamətini vurğulayaraq “Heç bir şey var deyil, var olsa da naməlum, dərk edilsə də başqalarına yayılmaz” demişdir.

Nihilizmin müxtəlif növləri

• Mövcudluğun obyektiv mahiyyəti, səbəbləri, həqiqiliyi və dəyərlərinin olmasını inkar edən fəlsəfi mövqe;
• Mereologik nihilizm - ayrı-ayrı hissələrdən təşkil olunmuş cisimlərin mövcudluğunu inkar edən fəlsəfi mövqe;
• Metafizik nihilizm - obyektlətin həqiqətdə mövcud olmasının vacibliyini inkar edən fəlsəfi mövqe;
• Epistemologik nihilizm - biliyin inkar edilməsi;
• Mənəvi nihilizm - heç nəyin əxlaqi və ya qeyri-əxlaqi olmaması barədə metaetik təsəvvür;
• Sosial mühitin təsiri ilə şəxsiyyətin hüquqlarını, həmçinin dövlət tərəfindən müəyyən edilmiş norma və davranış qaydalarının aktiv və ya passiv şəkildə inkar edilməsi.

Nihilizm - psixoloqların araşdırmalarında

Erix From nihilizmə psixoloji müdafiə mexanizmlərindən biri kimi yanaşmağı təklif edir. O hesab edirdi ki, insanın başlıca problemi, onun öz iradəsindən asılı olmayaq "bu dünyaya atılması" ilə, onun özünü, ətrafındakıları, keçmişi və gələcəyi dərk etmə bacarığı hesabına təbiətdən kənara çıxa bilməcəyi arasındakı daxili ziddiyətdir. From iddia edir ki, insanın, onun şəxsiyyətinin inkişafı iki tendensiya daxilinə baş verir: azadlığa və özgələşməyə istiqamətlənən səyləri. İnsanın inkişafı onun azadlığının artması yolu ilə baş verir. Lakin hər kəs bu yoldan məqsədyönlü istifadə edə bilmir, bir-sıra mənfi psixi narahatlıqlar yaranır və bu da özgələşməyə gətirib çıxarır. Nəticədə insan öz daxili "mən"ini itirir. Mazoxizm və sadist tendensiyaların, destruktivizmin, insanın cəmiyyəti məhv etmək cəhdinin (əks halda cəmiyyət onu məhv edəcək), nihilizm və avtomatik komfortizimin xarakterik olduğu "Azadlıqdan qaçma" adlanan müdafiə mexanizmi yaranır.

Nihilizm anlayışı V.Rayx tərəfindən də araşdırılmışdır. O yazırdı ki, fikizi xüsusiyyətlər (təmkinlilik və gərginlik) və ya daimi gülüş, biganəlik, istehzalı və diqqətçəkən davranış - bunlar keçmişdəki güclü müdafiə mexanizmlərinin qalıqlarıdır və bu qalıqlar ilkin vəziyyətlərindən ayrılaraq xarakterin daimi xüsusiyyətlərinə çevrilmişlər. Onlar "xarakterin nevrozu" kimi özlərini büruzə verirlər. Bunun da səbəblərindən biri müdafiə mexanizminin -nihilizmin təsiridir. "Xarakterin nevrozu" zamanı müdafiə konflikti xarakterin ayrı-ayrı xüsusiyyətlərində, davranış üsulunda, ümumilikdə şəxsiyyətin patoloji təşkilində ifadə olunur.

Mənbə

• [1] Nihilizm nədir?