Nitrotörəmələr

Nitrotörəmələr — Aromatik birləşmələrə qatı azot turşusu ilə, ya da azot və kükürd turşularının qarışığı (nitrolaşdırıcı qarışıq) ilə təsir etdikdə benzol nüvəsindəki hidrogen asanlıqla nitroqrupla (-NO₂) əvəz olunur və müvafiq nitrobirləşmələr alınır.

Nitrobenzol

Aromatik nitrobirləşmələrin ən sadəsi nitrobenzol açıq sarı rəngli şəffaf mayedir. 210^oC-də qaynayır, kəskin acı badam iyi verir, suda həll olmur, sudan ağırdır. Xüsusi çəkisi 1,2-dir. Reduksiya olunduqda anilinə çevrilir:

• C₆H₅NO₂ + 6H→C₆H₅NH₂+2H₂O

Nitrobenzol texnikada anilini almaq üçün işlədilir. Onu bəzən ətirli maddə kimi paltar sabununa qatır, nadir hallarda həlledici kimi, bəzən də oksidləşdirici kimi işlədirlər.

Dinitrobenzol

Dinitrobenzolun 3 izomeri vardır:

1. 1,2-dinitrobenzoı və ya ortodinitrobenzol
2. 1,3-dinitrobenzol və ya metadinitrobenzol
3. 1,4-dinitrobenzol və ya paradinitrobenzol

Bunlardan üçü də bərk maddələrdir. Bunlardan metadinitrobenzol asan əldə edilir, çünki istər benzolun özünü, istərsə də nitrobenzolu nitrollaşdırdıqda, əsasən metadinitrobenzol alınır. Metadinitrobenzol metafenildiamin almaq üçün işlədilir.

Nitrotoluollar

Nitrotoluollardan, 221^oC-də qaynayan ortonitrotoluol və 238^oC-də qaynayan paranitrotoluol bərk maddə olub, müvafiq toluidinlər almaq üçün, toluidinlər isə boyaqlar almaq üçün işlədilir. Simmetrik-trinitrotoluol 122,5^oC-də əriyən bərk maddədir, trotil adı ilə qüvvətli partlayıcı maddə kimi işlədilir.

Fenilnitrometan

Fenilnitrometan, nitroqrupu yan zəncirdə olan nitrobirləşmələrdən olub, toluolu Konovalov üsulu ilə nitrolaşdırma yolu ilə və ya alifatik nitrobirləşmələrin alınmasıqaydası ilə (benzilxloridə gümüş-nitritin təsiri ilə) əldə edilir.

• C₆H₅-CH₂Cl+AgNO₂→AgCl+C₆H₅-CH₂-NO₂

Fenilnitrometanın psevdoturşu formasını əldə etmək mümkündür. Fenilnitrometanın neytral forması (nitroforma), 225–227^oC-də qaynayan mayedir. Ona qələvi iləı təsir etdikdə, qələvidə həll olur və psevdonitrol turşusunun (asiforma) kalium duzu alınır.

Asiforma

Asiforma kristallik maddə olub, 84^oC-də əriyir və elektrik cərəyanını keçirir. Ancaq asiforma sabit birləşmə olmayıb, bir neçə saat müddətində tamamilə, yeni neytral formaya – fenilnitrometana çevrilir.

Mənbə

• M. Mövsümzadə "Üzvi kimya", Maarif-1966.