Noosfera

Noosfer (yun. noos) – ağıl və (yun. sphaira) (rus. ноосфера, ing. noosphere, yun. νόος — şüur və σφαῖρα — sfera, dairə, təbəqə) — planetin şüurlu insan fəaliyyəti ilə əhatə olunmuş sahəsidir.

Geomorfoloji termin

Noosfer məfhumu 1927-ci ildə fransız alimləri Elmə Teyyar de Şarden və E. Le-Rua tərəfindən gətirilmişdir. Vernadski isə bu anlayışı inkişaf etdirmişdir.
Noosfer insanın kosmosa çıxması və planetdə dərin məsələlərin həlli sayəsində fasiləsiz olaraq genişlənmək meylinə malikdir.

Noosfer çox zaman Antroposfer adlandırılır:

• Antroposfer — insan yaşayan və ya daxil olan yer sferi;
• Antroposfer — Yer sferi və yaxınlıqdakı Kosmosun insan tərəfindən bilavasitə və ya

vasitəli keçmişdə dəyişdirilmiş və ya yaxın gələcəkdə dəyişdirilə biləcək hissəsi.

Antroposfer həm də biosferin insan tərəfindən dəyişilmiş halda istifadə olunan hissəsidir. (coğrafi landşaft qabığı). Neosfer sinonimi kimi də işlədilir.

Noosfer haqqında təlimin mahiyyəti

Teyyar de Şarden materiyanın dirildilməsi (abiogenez), noosferanın son dayanacağının Tanrı ilə birlikdə olması ideyaları ilə çıxış etmişdir. Lerua və Teyyar de Şardenin noosfera haqqında təliminin əsasında qədir roma filosofu Plotinin (205–270) ideyaları durur.

Plotinə görə varlıq birdir və "Bir"dən (Tanrıdan) ibarətdir. Bu birlikdə "Bir"in işıq saçması (emanasiyası) baş verir. Bu işıqla onun varlığı bütün varlığa yayılır. İlk olaraq emanasiya sonu Düşüncə cevrəsi yaranır. Bu ideal aləmdir. Sonra emanasiya davam edir və Ruhların çevrəsi yaranır. Orada ruhlar yaranır və onlar material dünyada əks olunurlar. Material dünya isə yoxluğa yaxındır. Ancaq burada Tanrı işığının zərrəcikləri vardır. Onlara doğru gedən hər kəs ekstaza girərək Tanrı ilə qovuşa bilər. Ümumiyyətlə Tanrı işığından məhrum olan material dünya yenə də Onunla qovuşmağa can atır.

Lerua və Teyyar de Şardenin təkamül modeli Plotin fəlsəfəsini təkrarlayır. Bununla belə, onların təkamül nəzəriyyəsi çağdaş elmin kateqoriyalarında qurulmuşdur. Plotinə görə insan ekstaz vasitəsilə Ruhlar aləmindən çıxaraq ideal olan Düşüncə aləminə qovuşub, "Bir"lə birlikcə olmağa can atır. Teyyar de Şardendə də insan düçüncə çevrəsinə çıxaraq, Tanrıda əriməyə can atır.

Berqson (1859–1941) noosfera haqqındakı təlimi yaradıcı təkamüllə zənginləşdirmişdir. Ona görə, ilk reallıq metafizik və kosmik proses olan həyatdır. Onun strukturu intuisiya vasitəsilə anlaşılan uzunluğudur. Bu uzunluğun da aspektləri – materiya, ruh, düşüncə, yaddaşdır.

Yerin geoloji tarixini araşdıran Vernadskiyə görə, yeni geoloji gücün və bəşəriyyətinelmi düşüncəsinin təsiri altında biosferanın yeni hala keçməsi müşahidə olunur – bu da noosferadır. Ancaq o, bu prosesin təfsilatını verməmişdir. Bəzən noosferanı gələcəkdə olan durum, bəzən isə onun bu gündə olması haqqında yazırdı. Bununla belə, noosferanın yaranıb inkişafının şərtlərini vermişdir. Bunlar aşağıdakılardır:

1. Yerin hər yerində insanın yaşaması;
2. Ölkələr arasında sıx bağlantıların yaranması və əlaqələrin bərkiməsi;
3. Insanın geoloji rolunun başqa geoloji prosesləri üstələməsi;
4. Biosferanın sərhədlərinin genişlənməsi və insanın kosmosa çıxması;
5. Yeni enerji mənbələrinin açılması;
6. Bütün insanların, irqlərin, və millətlərin bərabərliyi;
7. İç və xarici siyasi məsələlərin çözülməsində xalq kütlələrinin rolunun artması;
8. Elmi düşüncənin özgür olması və elmi axtarışların dini və siyasi basqılardan qurtulması. Ölkə səviyyəsində özgür elmi düşüncənin inkişafı üçün şərait yaratmaq.
9. Xalq təhsilinin düşünülmüş sistemi və insanların güzaranının yaxşılaşdırılması, yoxsulluğun aradan qaldırılması;
10. Surətlə artan əhalinin bütün maddi və mənəvi ehtiyaclarının təmin edilməsi məqsədilə yerin ilkin təbiətinin fəlakətlərə gətirməmək şərti ilə dəyişdirilməsi;
11. Savaşların tam ortalıqdan qaldırılması.

Çağdaç dünyada bu şərtlərin bəziləri tam, bəziləri isə qismən yerinə yetirilib.

Beləliklə biz, Vernadskinin göstərdiyi noosferarının, onu biosferaların başqa durumlarından fərqləndirən konkret əlamətlərini görürük. Onun yaranması prosesi yavaş-yavaş baş verir və buna görə də noosferanın biosferaya tam keçidi tarixini dəqiqliklə vermək mümkün olmayacaq. Bu barədə çeşidli fikirlər ola bilər.

Vernadski insanın fəaliyyətinin mənfi cəhətlərini də görmüşdur, ancaq buna ümumi uinkişafın tərkib hissəsi və istisna kimi baxırdı. O insan düşüncəsinə, elmi fəaliyyətin üstünlüyünə, gözəlliyin və xeyrin qələbə çalmasına inanmışdır. O nəyisə dahicəsinə öncədən görmüşsə də, nədəsə yanılmışdır. Beləliklə noosferanı inanc simvolu, elmi nailiyyətlərin təsiri altında biosfera proseslərinə insanın düşünülmüş qatılmasının idealı saymaq gərəkdir.

Mənbə

• Aydın Əlizadə. "Ekologiya" kursu üzrə mühazirələr Arxivləşdirilib 2016-03-05 at the Wayback Machine // Fəlsəfə elmləri doktoru Aydın Əlizadənin səhifələri — "Noosfer haqqında təlimin mahiyyəti" fəslinin mənbəyi.

Həm də bax

• Ekologiya
• Envayromentalizm
• Təbiətin qorunması
• Alternativ enerji
• Texnogen qəzalar
• Ekologiyanın tarixi
• Neoplatonizm
• Plotin

Xarici keçidlər

• www.sd.aznet.org Arxivləşdirilib 2008-12-10 at the Wayback Machine