OSI steki

OSI steki -razılaşdırılmış protokollar stekini təşkil edən protokolların konkret spesifikasiyaları dəstidir.

OSI steki digər standart steklərdən fərqli olaraq tamamilə OSI qarşılıqlı əlaqə modelinə uyğun gəlir və bütün yeddi səviyyə üçün spesifikasiyaya malikdir. Fiziki və kanal səviyyələrində OSI steki Ethernet, Token Ring, FDDI və həmçinin LLC (Logical Link Control), X.25 və ISDN (Integrated Services Digital Network) protokollarını əhatə edir. OSI stekində şəbəkə, nəqliyyat və seans səviyyələrinin də xidmətləri mövcuddur, lakin onlar az yayılmışdır. Şəbəkə səviyyəsində həm birləşmə quran, həm də birləşmə qurmayan protokollar işləyir. OSI stekinin nəqliyyat protokolu onun üçün OSI modeli tərəfindən müəyyən edilmiş funksiyalara uyğun olaraq birləşmə quran və birləşmə qurmayan şəbəkə xidmətləri arasındakı fərqi aradan qaldırır, buna görə də istifadəçilər aşağı şəbəkə səviyyəsindən asılı olmayaraq lazımi keyfiyyətdə xidmət alırlar. Bunun üçün nəqliyyat səviyyəsi tələb edir ki, istifadəçi xidmətin lazımi keyfiyyətini göstərsin. Nəqliyyat xidmətinin beş sinifi müəyyən olunmuşdur: aşağı 0 sinifindən, yuxarı 4-cü sinifə qədər dəyişir və şəhvlərə dözümlülük dərəcəsinə və səhvlərdən sonra verilənlərin bərpasına olan tələblərə görə fərqlənirlər. Tətbiqi səviyyənin xidmətlərinə faylların ötürülməsi, terminalların emulyasiyası, kataloqlar xidməti və elektron poçt aid edilir. Onlardan daha perspektivlisi kataloqlar xidməti (Х.500 xidməti), elektron poçt (Х.400), virtual terminal protokolu (VT - Virtual terminal), faylların ötürülməsi, giriş və idarə edilməsi protokolu (FTAM - File Transfer, Access and Management), işin ötürülməsi və idarə edilməsi protokoludur (JTM - job transfer and manipulation).

X.400 Teleqraf və Telefon üzrə Beynəlxalq Məsləhətçi Komitəsinin tövsiyələridir və elektron məlumatların ötürülməsi sistemlərini təsvir edir. Bu günə X.400 tövsiyələri məlumatların mübadiləsinin ən məşhur protokoludur. X.400 tövsiyələri məlumatların mübadiləsi sisteminin modelini, bu sistemin bütün komponentləri arasındakı qarşılıqlı əlaqə protokollarını və məlumatların növlərini təsvir edir.

X.500 tövsiyələrinin məqsədi qlobal sorğu xidmətinin standartlarının yaradılmasıdır. Məlumatların çatdırılması prosesi zamanı alan tərəfin ünvanın bilinməsini tələb olunur və böyük ölçülü şəbəkələrdə bu problemə çevrilir. Buna görə də, məlumat göndərənin və alanın ünvanını əldə etməyə imkan verən sorğu xidmətinin olması vacibdir. Ümumi halda, X.500 xidməti adlar və ünvanların paylanmış verilənlər bazasıdır və bütün istifadəçilərin müəyyən atributları istifadə etməklə bu bazaya girmək hüququ vardır. Adlar və ünvanlar verilənlər bazası üzərində aşağıdakı əməliyyatlar müəyyən olunmuşdur:

oxumaq – məlum ada görə ünvanın alınması;
sorğu – ünvanın məlum atributlarına görə adın alınması;
verilənlər bazasında yazıların silinməsi və əlavə olunması daxil olmaqla modifikasiya.

Elektron poçt sisteminin layihələndirilməsi zamanı Х.400 və X.500 tövsiyələrinin nəzərə alınması müxtəlif istehsalçıların poçt sistemlərinin uzlaşdırılmasını prinsipcə mümkün və konseptual şəkildə sadə edir. VT protokolu terminalların emulyasiyasının müxtəlif protokollarının uyğunsuzluq problemini həll edir. IBM PC-yə uyğun kompüterlərin istifadəçilərinə eyni zamanda VAX, IBM 3090 və HP9000 kompüterləri ilə işləməsi üçün müxtəlif növ terminalları emulyasiya etmək üçün müxtəlif protokolları istifadə edən üç müxtəlif proqram əldə etməlidir. Əgər hər bir host-kompüter öz tərkibində ISO terminal emulyasiyası protokolunun proqram təminatına malik olsa, onda istifadəçinin VT protokolunu dəstəkləyən bir proqrama ehtiyacı olar. X.400 standartı ilə yanaşı, FTAM OSI stekinin ən tanınmış standartıdır. FTAM faylın məzmunun lokallaşdırılması və giriş vasitələrini nəzərdə tutur və faylın məzmunun əlavə olunması, dəyişdirilməsi və silinməsi üçün direktivlər toplusuna malikdir. FTAM həmçinin bütöv fayl üzərində manipulyasiya vasitələri nəzərdə tutur: faylın yaradılması, silinməsi, oxunması, açılması, bağlanması və onun atributlarının seçilməsi. İşin ötürülməsi və idarə edilməsi protkolu JTM istifadəçiyə host-kompüterdə yerinə yetirməli olunan işləri ötürülməyə imkan verir. İşin ötürülməsini təmin edən məsələlərin idarə edilməsi dili host-kompüterə hansı əməllərin, hansı proqramlarla və hansı fayllar üzərində aparılmalı olduğunu göstərir. JTM protokolu ənənəvi paket emalını, tranzaksiyaların emalını, uzaqdan məsələlərin daxil edilməsini və paylanmış verilənlər bazasına girişi dəstəkləyir.

Ədəbiyyat

Şıxəliyev R.H. "Şəbəkə texnologiyaları. Mühazirələr kursu" Dərslik. Bakı: “İnformasiya Texnologiyaları” nəşriyyatı, 2017, 143 səh.