Ondol

Koreya ənənəvi memarlığında Ondol(ON-dol; /ˈɒn.dɒl/, (koreyaca: 온돌) və yaxud gudeul (koreyaca:구들) Kang adlı yataq sobasına bənzəyən yeraltı isitmə sistemidir, hansı ki odun tüstüsündən birbaşa istilik köçürməsilə qalın döşəmənin altı qızdırılır.

Ənənəvi ondolun əsas komponentləri mətbəx və ya yataq otağından əlçatan  agungi(soba), üfüqi və şaquli tüstü keçidləri üçün qaldırılmış hörgü döşəməsi və bacadır. Qızdırılan döşəmə tüstünün istiliyini düzgün paylamaq üçün qurulan daş dirəklərlə dəstəklənir.

Tarixi

Mənşəyi

Ondolun istifadəsi günümüzdəki Şimali Koreyada arxeoloji yerlərdə tapılmışdır. Şimali Koreyanın Hamgyeongbuk-do bölgəsindəki Unggi şəhərində eramızdan 5000 il əvvələ aid Neolit dövrünə məxsus arxeoloji yerdə qazılmış bir yaşayış yerində gudeul aşkar edilmişdir.

Erkən dövlərdə ondol evi və ya yeməyi isitmək üçün istofadə olunan gudeul olaraq adlandırılırdı. Düyü bişirmək üçün sobada ocaq qalandığı zaman alov üfüqi istiqamətdə hərəkət edirdi, çünki bacanın girişi sobanın yanında idi. Bu tənzimləmə çox vacib idi, çünki bu tənzimləmə tüstünün yuxarıya doğru getməsinə imkan verməyərək alovun tez sönməsinin qarşısını alırdı. Ondol(yeraltı isitməli) otaqlar yaratmaq üçün bütün otaqlar isitmə sobalarının üzərində qurulmağa başladı.

Etimologiyası

Gudeul sözü doğma Koreya sözüdür. Koreyalı bir folklor tarixçisi Son Cintenin (1900 - ; 1950-53 Koreya mwharib’si zamanı itkin düşmüşdür) sözlərinə görə, gudeul  "qızdırılmış daş" mənasını verən Koreya mənşəli guun-dol sözündən əmələ gəlmişdir və onun tələffüzü gudol və yaxud gudul olaraq dəyişmiş, daha sonra isə yenidən gudeul formasına gəlmişdir.

Çin-Koreya termini olan ondol 19-cu əsrin sonlarından etibarən istifadə olunmağa başlamışdır. Canggaeng (koreyaca: 장갱; çincə: 長 坑), hvagaeng (koreyaca: 화갱; çincə: 火坑), nandol (koreyaca: 난돌; çincə: 暖 突) və yeondol (koreyaca: 연돌; çincə: 烟 突) alternativ adlar arasında yer alır.

İstifadəsi

Ondol sistemi ənənəvi Koreya evlərinin yemək, yataq otaqlarında 1960-cı illərə qədər istifadə edilmişdir. Koreyalılar yerində oturmağa və yatmağa vərdiş edir, stulları olan qaldırılmış stolların əvəzinə aşağı masalarda işləyir və yeyirlər. Koreyalılar döşəmə üzərində oturmağa, yatmağa, stulları olan yüksək masalardansa yerdən olan masalarda işləyib yemək yeməyə daha çox alışıblar. Sobada əsasən düyü çəltik samanları, kənd təsərrüfatı bitki tullantıları, quru odun yandırılırdı. Qısa müddətli yemək bişirmək üçün düyü çəltik samanı və ya məhsul tullantılarına üstünlük verilirdi, lakin uzun saatlar döşəməni isti tutmaq üçün uzun müddət yanan odun tələb olunurdu. Müasir dövrdə işləyən su qızdırıcılarından fərqli olaraq bişirmə tezliyindən və mövsümi hava şəraitindən asılı olaraq ocaq ya daimi və ya müntəzəm olaraq yandırılırdı (gündə iki-beş dəfə).

Ənənəvi ondol isitmə sistemi ilə sobaya yaxın olan döşəmə kifayət qədər isinirdi və bu isti yerlər adətən yaşlılar və qonaqlar üçün iostifadə edilirdi. Lakin ondol  ətraf mühitin çirklənməsi və kömür briketlərinin yandırılması nəticəsində yaranan karbonmonoksit zəhərlənməsinə səbəb olurdu. Bu səbəbdən müasir Koreya evlərini qızdırmaq üçün müxtəlif yeni isitmə texnologiyalarından istifadə olunur.

Yaponiyada bir otel tikdirən məşhur amerikalı memar Frank Lloyd Wright bir yapon ailəsinin evinə dəvət alır. Koreyada ondol sisteminin şahidi olmuş ev yiyəsi öz evinin otağına bu sistemi tətbiq etmişdi. Wright bundan təsirlənərək isti sudan istifadə edərək otağı qızdıran isitmə sistemi kəşf etdi.

Ondol-hidronik döşəmə istiləşdirmə sisteminin əvəzinə yüksək mərtəbəli müasir evlərdə ondol sisteminin modernləşdirilmiş versiyaları istifadə olunur. Bir çox memarlar ondolun üstünlüklərini və faydalarını bildiklərinə görə ondan müasir evlərin tikintisində istifadə edirlər. Müasir ondol orijinal versiya ilə eyni deyil. Demək olar ki, bütün koreyalılar müasir versiyalardan istifadə edirlər, buna görə də Koreya evlərində ənənəvi ondol sistemini tapmaq çətindir.

Müsbət və mənfi tərifləri

Ondolun üstünlüklərindən biri uzun müddət isti saxlaya bilməsidir. Ənənəvi Koreya evlərində insanlar səhərə qədər isti qaldığı üçün gecə yatmadan öncə ümumiyyətlə ocağı  söndürürdülər. Ondolu Qərbin radiatoru ilə müqayisə etdikdə radiatordan gələn istilik tavana doğru yüksəlir, ancaq ondol həm döşəməni, həm də otaqdakı havanı isti saxlayır. Ondolun üstünlüyü ondan ibarətdir ki, insanların ondolun xarab olması və təmiri ilə bağlı narahatçılığına ehtiyac yoxdur. Çünki ondol evin bir hissəsinə çevrilir və bu səbəbdən onla bağlı problem yaşamaq ehtimalları azıdır. Hər hansı bir yanan material ondol üçün yanacaq kimi istifadə edilə bilər, xüsusi yanacaq tələb olunmur. Otaqda kül izi buraxan ocaqlardan və kömürün istifadə olunduğu qızdırıcılardan fərqli olaraq ondol otaqda çirklənməyə səbəb olmur, təmiz və isti saxlayır.

Ondolun bəzi mənfi tərələri mövcuddur. Palçıq və daş ondolun hazırlanmasında istifadə olunan əsas materiallardır. Belə materialların isinməsi uzun zaman aldığından otağın qızmasına da bir qədər uzun müddət lazım olur. Bundan əlavə, otağın istiliyini tənzimləmək çətindir.

Dol çarpayısı

Dol çarpayısı və ya daş yatağı ondol ilə eyni istilik effektinə malik, istehsal edilmiş bir yataq növüdür. Dol yatağı sənayesinin Cənubi Koreyadakı bütün yataq sənayesinin 30-40 faizini təşkil edən 100 milyard Koreya vonu dəyərində olduğu təxmin edilir. Dol çarpayı istehsalı Cənubi Koreyadakı bütün çarpayı istehsalı sənayesinin 30-40%-i təşkil edir ki, bu məbləğin 100 milyard Koreya vonu dəyərində olduğu təxmin edilir.

xarici linklər

• Peabodi Essex Muzeyindəki Philips Kitabxanasının Herbert Offen Tədqiqat Kolleksiyası