Oymaq iyəsi

Oymaq iyəsi — türk, monqol və altay mifologiyalarında qəbilənin və ya tayfanın qoruyucu ruhu. Oymaq iyəsi və ya Oyu (Oyuv, Uyıv) iyəsi olaraq da bilinər. Bəzən Uruk (Uruğ, Urıv) iyəsi təbiri də bənzər bir məna ifadə etmək üçün istifadə edilir. Monqollar Aymag Ezen olaraq bilərlər. Hər tayfanın fərqli bir qoruyucu ruhu vardır. Türklərdə ailə və sülalə kimi alt birimleden sonra ictimai təşkilatlanmanın ilk mərhələsi oymaqlardır. Türklərdə bir çox boyun və ya oymağın qurucusu olan və öz adını daşıyan bir atası vardır. Bu ata ümumiyyətlə o boyun və ya oymağın qoruyucusu olaraq qəbul görər. Məsələn:

Qazax Xan: Qazaxların atası olaraq qəbul edilir.
Qıpçaq (Qıfçax) Xan: Qıpçaq boyunun atasıdır. Bir ağacın kovuğunda doğulmuşdur.
Qırğız Xan: Qırğız xalqının qurucusu və qoruyucusudur. Yenisey çayının qaynağında olduğuna inanılar.
Abaxan Xan: Xaqaslar və Abaxan boyunun qoruyucusudur.
Merde Xan: Altay türklərinin atası və qoruyucusu olduğuna inanılar. Yağış yağdırma gücü vardır.
Tileg Xan: Teleğüt türklərinin ilk atası olaraq qəbul edilir. Adı Merkuri planetinə verilmişdir.
Türügeş (Türkeş) Xan: Türkeş boyunun qurucusudur. Nəslindən on boy törəmişdir, beşi qərbdə beşi isə şərqdədir.
İlemen Xan: İlemen boyunun atasıdır. İl sahibi, il edən deməkdir.
Quzar (Xəzər) Xan: Xəzər boyunun qurucusu və azərbaycanlıların atasıdır.
Muqal (Monqol, Munqal) Xan: Monqolların atası olaraq bilinər. Sıxıntı verici bir bölgədə yaşadığı üçün bu adı etdiyi deyilər.
Tatar Xan: Tatar boyları onun nəslindən törəmişdir. Tatar sözü atlı, poçt sürücüsü deməkdir.
Saxlab Xan: Saxlap boyunun atasıdır.

Oba iyəsi

Oba iyəsi, türk xalq inancında obanın qoruyucu ruhudur. Hər obanın öz qoruyucu ruhu olduğuna inanırlar. Obalar, köçərilərin iqamət yeri və burada yerləşən tayfalardır. Oba iyəsi də Oymak iyəsi ilə birlikdə qiymətləndirilməsi lazım olan, çünki bənzər və yaxın xüsusiyyətlər daşıyan bir varlıqdır.

Etimologiya

(Oy/Uy/Ay) kökündən törəmişdir. Monqolca Aymag, mancur dilində Ayman olaraq keçər. Monqolca Oyoh bağlamaq mənası daşıyır.

Mənbə

Türk Əfsanə Sözlüyü, Dəniz Qaraqurd, Türkiyə, 2011, (OTRS: CC BY-SA 3.0) (türk.)