Panoptikum

Panoptikum və ya Panoptikon — 1785-ci ildə İngilis filosofu və sosial nəzəriyyəçisi Ceremi Bentam tərəfindən hazırlanan həbsxana binası. Həmçinin institusional quruluş və idarəetmə sistemidir. Dizayn quruluşu nəzarət etməyə imkan verir. Yəni Bütün (pan-) (-opticon) müşahidə etmək mənasını verən bu dizayn, tək kameralı hüceyrələrin bir neçə təbəqəsindən ibarət bir halqa üzərində qurulmuşdur. Hər bir hücrə bu halqanın içərisinə açıq idi və halqanın xarici tərəfindəki divarda bir pəncərə var idi. Halqanın ortasında məhbuslardan tamamilə gizlənən müşahidəçilərin qaldığı bir mühafizə qülləsi var idi.

Panoptikonun əsas prinsipi bir otaqlı kameranın içərisində məhkuma gizlənmək üçün heç bir yer buraxmaması idi, bundan əlavə xarici tərəfdəki divarın pəncərəsindən gələn xarici işıq qüllədəki mühafizəçilərə məhbusun hər hərəkətini seyr etməyə imkan verirdi. Benthamın yanaşmasına görə, müşahidə olunan hər yanlış davranışın cəza gətirəcəyini bilən, amma davranışının əslində nə zaman müşahidə olunduğunu bilməyən məhkum, hər zaman seyr edildiyi kimi davranmaqdan başqa çarəsi yoxdur. Tək mühafizəçinin bütün məhbusların kameralarını birdən-birə izləməsi fiziki cəhətdən mümkün olmasa da, məhbusların izlənildiklərini bilə bilməmələri, hər an izlənildiyi kimi davranmağa əsaslandıqlarını göstərir. Beləliklə, məhkumlar təsirli şəkildə öz davranışlarını tənzimləməyə məcbur olurlar. Mərkəzdən müdir və ya müəssisənin işçiləri məhkumları izləyə bilirlər. Bentham eyni zamanda planı xəstəxanalara, məktəblərə, sanatoriyalara və sığınacaqlara eyni dərəcədə tətbiq olunmasını düşündü, lakin bütün səylərini panoptikon həbsxanası üçün dizayn hazırlamağa həsr etdi. Bu, indi "panopticon" termini ilə ən çox anlaşılan onun həbsxanasıdır.