Peçorin Kərimov

Kərimov Peçorin Müzəffər oğlu (23 fevral 1939-cu il Azərbaycan Respublikası Zəngilan rayonu Keçikli kəndində) – kimya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent – Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının (AMEA) Y. Məmmədəliyev adına Neft-Kimya Prosesləri İnstitutunun (NKPİ) – aparıcı elmi işçisidir. Amorf polimerləri özündə həll edən yeni plastifikatorlar-, dizel yanacaqları üçün yeni antioksidantlar kəşf etmişdir. Yaponiyanın, İtaliyanın və başqa dünya ölkələrinə, həmçinin Azərbaycan Respublikasına valyuta ilə satdığı kimyəvi reagentləri əvəz edən yeni və effektli yerli Azərbaycan reagentlərini – kəşf etmiş və sənayedə tətbiq eləmişdir. D. H. Mendeleyev adına ümumi ittifaq kimya cəmiyyəti tərəfindən fəxri fərmanlarla təltif olunmuşdur.

Peçorin Kərimov Müzəffər oğlu
Doğum tarixi	23 fevral 1939
Doğum yeri	Zəngilan rayonu Keçikli kəndi, Azərbaycan, SSRİ
Vətəndaşlığı	SSRİ, Azərbaycan
Milliyyəti	azərbaycanlı
Elm sahəsi	kimya
Elmi dərəcəsi	kimya üzrə fəlsəfə elmləri doktoru
Elmi adı	dosent
İş yeri	AMEA-nın Akademik Y.Məmmədəliyev adına Neft-Kimya Prosesləri İnstitutu
Təhsili	Azərbaycan Dövlət Universiteti

Həyatı

P. M. Kərimov 23 fevral 1939-cu ildə Azərbaycan Respublikasının Zəngilan rayonunun Keçikli kəndində ziyalı ailəsində — (onun atası Kərimov Müzəffər Abış oğlu Köhnə Koryağın, indiki Füzuli rayonunda yerləşən 4 illik gimnaziyanı bitirmişdir) anadan olmuşdur. Onun atasının arxa cəbhədə kolxoz sədri işləməsi üçün Müvafiq Komitə tərəfindən "BROUN" icazəsi olmağına baxmayaraq, könüllü surətdə 2-ci dünya müharibəsində fəal iştirak etmiş və 1943-cü ildə Krımda Kerç çayında həlak olmuşdur. (Qeyd etmək lazımdır ki, həmin gün Almanların göydən tökdükləri öldürücü silahların təsirindən çoxlu Azərbaycanlı döyüşçüləri vətən yolunda şəhid olmuşlar. P. M. Kərimov 1958-ci ildə həmin rayonun mərkəzində olan Pirçivan orta məktəbini qızıl medalla bitirmiş, həmin ili də Azərbaycan Dövlət Universitetinin kimya fakültəsinə daxil olmuş, 1964-cü ildə isə AMEA NKPİ-nin əyani aspiranturasına daxil olmuşdur.

Elmi fəaliyyətinin əsas istiqamətləri

P. M. Kərimov 1971-ci ildə kimya elmləri namizədi alimlik adını almaq üçün "Etilenqlikolun hidroksil-, xlortərkibli efirlərinin sintezi və onların plastifikatorluq xassələrinin yoxlanılması" mövzusunda dissertasiya müdafiə etmişdir. Ona SSRİ Nazirlər Sovetinin Ali Attestasiya Komissiyasının qərarı ilə kimya üzrə fəlsəfə elmləri doktoru adı verilməklə bərabər həm də SSRİ Dövlət plan komitəsinə göstəriş verildi ki, P. M. Kərimovun kəşf etdiyi plastifikatorlar həm yeni, həm də effektli olduğu üçün Volqodon şəhərində yerləşən "Volqodon kimya kombinantı nəzdində sənaye qurğusu onun şəxsi iştirakı ilə tikilsin. 1972-ci ildə NKPİ-nin 6 aylıq ezamiyyətə (Volqodon kimya kombinatına) göndərdi və sənaye qurğusu paslanmayan metaldan hazırlanaraq, bir gündə 3 ton "plastifikator" sintez edildi. Beləliklə, 3 ton Azərbaycan plastifikatoru "Plastiazan-60" — Kemerova şəhərində hərbi zavodda nitrosellüloza əsasında geniş sənaye təcrübəsi nəticəsində alınan məmulat həm zərbəyə, həm də donmaya qarşı davamlı olan yeni bir polimer kütləsi kəşf edildi. Həmin polimer kütləsindən alınan məmulatlar avtomobil maşınlarının ablisovkalarında və başqa məqsədlər üçün metalları əvəz edən və paslanmayan detallar kimi tətbiq sahəsini tapmışdır. Qeyd etmək olar ki, bura qədər yazılan işlər onun aspiranturada oxuduğu və apardığı elmi-tədqiqat işlərindən ibarətdir. P. M. Kərimovun elmi kəşfləri 2-ci və 3-cü mündəricatda daha geniş veriləcək.

P. M. Kərimovun əsas elmi nailiyyətləri

1. İlk dəfə olaraq etilenqlikolun və xlortərkibli alifatik turşuların əsasında xlorat turşusunun katalizatorluğu iştirakında α, β, γ, ɷ-tərkibli mürəkkəb efirlər sintez etmiş və onların əsasında NKPİ-nin nəzdində olan sınaq zavodunda yarımsənaye qurğusu, Volqodon kimya kombinantı nəzdində isə sənaye qurğusu tikilərək istifadəyə verilmişdir. Həmin qurğularda Azərbaycan plastifikatorları olan "plastiazanlar" sintez olunmuşdur. İlk dəfə olaraq Yaponiyanın "Toshiba" firmasının və Azərbaycan Respublikasının mütəxəssisləri tərəfindən Bakı şəhərində kondisioner zavodu 1975-ci ildə tikilərək istifadəyə verildi. Bu zavod Asiya qitəsində yeganə zavod idi. 12 sexdən ibarət olan Bakı Məişət Kondisionerlər Zavodu (BMKZ)-da hər sexdə işlənmək üçün "Toshiba" firması kompozisiyaları və reagentləri valyuta ilə Azərbaycan Respublikasına satmağa başladı. 1975-ci ildə SSRİ-nin 15 respublikasına göstəriş verildi ki, yerli (Otecestvenni) kompozisiyalar və reagentlər sintez edilsin və keyfiyyətcə Yaponiya reagentlərindən yaxşı həm də ucuz olsun. BMKZ zavodu moskvada yerləşən eketrik texniki sənaye nazirliyinin nəzdində idi. Həmin işlər ilə AMEA NKPİ-də yeni reagentlərin tanılmasına da sərəncamlar verildi. 1975-ci ildə P. M. Kərimov "Quruducu agent" (OA) adı ilə satılan reagenti sintez edərək sınaq nümunəsini BMKZ zavoduna təqdim etdi. Qeyd etmək olar ki, ümumilikdə 600 sınaq nümunəsi Yaponiyaya tədqiqat üçün göndərildi. Bir neçə aydan sonra NKPİ-nin əməkdaşlarının kəşf etdikləri yerli "OA" 600 nümunə içərisində 1-ci yeri tutmuşdur və böyük sənaye qurğusunda sintez olunaraq BMKZ zavodunda "Teploobmennik sexində" "QA" kimi istifadə olunmasına icazə verilmişdir. Azərbaycan Dövlət Plan Komitəsinin köməkliyi ilə tez bir zamanda NKPİ-nin sınaq zavodunda və BMKZ zavodu nəzdində də sənaye qurğuları tikilərək istifadəyə verildi. Bu nailiyyətdən sonra P. M. Kərimov "Toshiba" firmasının "Texnosnaska-", Böyük presləmə qurğularının zədələnən, xarab olan detalların yerinin tezləşdirmə üsulu ilə işlədilən "yapon" reagentini-əvəz edən reagenti kəşf etmişdir. Keyfiyyətini itirmiş yüksək molekullu "Froenlərin" bərpasını kəşf edərək Azərbaycan Respublikasını valyuta alverindən xilas etmişdir.

2. "Toshiba" firmasının dünya ölkələrinə və Azərbaycan Respublikasına satdığı reagentlər içərisində analoqu olmayan, yəni onu əvəz edən kompozisiyaları sintez edən bir ölkə olmamışdır. Bu iki kompozisiyalı "Ehasko-538A" və "Ehasko-538B" "Полирующий агент" (PA) reagentləridir. P. Kərimov bu reagentlərin analoqlarının nümunələrinin kəşf olunmasının işləyib başa çatdırmaq dövründə Rusiyadan Azərbaycana göndərilən alimlər P. Kərimovu BMKZ-zavoduna çağıraraq dedilər ki, sənin respublikanda qalvanotexnikaya aid mütəxəssis olmadığı halda sən kimsən ki, belə nəhəng bir işi üzərinə götürmüsən, get başqa işlərlə məşğul ol! Belə bir çətin prosesləri ancaq Rus qalvanotexnikləri, alimləri kəşf edə bilər. Onlar P. Kərimovu mədəni surətdə təhqir etdilər. (Əgər onun adı Peçorin olmasa idi, bəlkə də daha pis təhqirlər olardı). Azərbaycan xalqının rus xalqına böyük qardaş dediyi tədqiqatçı qrupu BMKZ zavodu ilə təsərrüfat müqaviləsi (3 illik) bağlayaraq işləməyə başladılar. 1978-ci ilin sonunda P. Kərimova "BMKZ" zavodu tərəfindən (PA) Yaponiya reagentlərinin ucuz xammallar əsasında yerli analoqların işlənməsinə və tədqiqinə icazə verildi. P. Kərimovun şəxsi məsləhətləri ilə NKPİ-nin əməkdaşları tərəfindən kəşf olunmuş, sınaq nümunələri laboratoriya şəraitində sınaqdan müvəffəqiyyətlə keçdikdən sonra "Toshiba" firmasının yoxlamasına yenə 600 nümunənin içərisində göndərildi. "Toshiba" firması Azərbaycanın "MEAK"-nın NKPİ-nin əməkdaşlarının kəşf etdiyi "Kompozisiya-A" və "Kompozisiya-B" maddələrindən sənaye miqyasında müxtəlif markalı metallardan düzəldilmiş 3-fazalı yarımkeçirici hermovıvodların səthlərinin cilalanması üçün geniş sənaye miqyaslı təcrübələr keçirtmək üçün Yaponiyanın "Toshiba" firmasına Kompozisiya-A maddəsindən 1 ton, Kompozisiya-B maddəsindən isə 20 kq göndərildi. 1979-cu il P. Kərimovu BMKZ-na yaponlarla danışığa dəvət etdilər. Nümayəndə heyətinin başçısı S. U. Qiyamson və onun ətrafında 3 nəfər tədqiqatçı, 2 tərcüməçi, 2 nəfər də Rusiya və Azərbaycan Respublikalarından təhlükəsizlik komitəsindən nümayəndələr toplaşmışdılar. Həmin toplantıda S. U. Qiyamson əvvəlcə P. M. Kərimovu təbrik etdi. O, sonra ABŞ, İngiltərə, Fransa, Almaniya və sonra Rusiya qalvonatexnika sahəsində aparılan işlər və həmin ölkələrin hesabatlarından danışaraq göstərdi ki, "Ehasko-538A" və "Ehasko-538B" kompozisiyalarını əvəz edən analoqları kəşf edə bilməyiblər. S. U. Qiyamson və onun əməkdaşları qəhərləndilər. Nümayəndə heyətinin başçısı qeyd etdi ki, bizim kədərlənməyimizin səbəbi ondan ibarətdir ki, böyük ölkələrin alimləri bu problemləri həll edə bilməyib, carıqlı ölkənin alimi nəinki tam əvəz edib, həm də baha başa gələn asetilen spirtini çox ucuz komponentlə əvəz edərək yeni və daha effektli cilalayıcı kompozisiyalar kəşf etmişdir. Onlar hamısı P. M. Kərimovu alqışlayaraq ona 6 aylıq müddətə vizit kartı verdilər. Sonda Kərimova söz verdilər. O, yapon alimlərinə heyranam sizə dedi: siz necə ola bildi ki, öz işinizi kənara qoyub başqa tədqiqatçının işinə belə qiymət verirsiniz. Birdə yapon dövləti əsasən öz tədqiqatçılarının patentləri hesabına dünyada ox dövlətlər sırasında dayanır. Coğrafi nöqteyi-nəzərdən sizdə-bizdə şərqdə yaşayırıq, onda biz niyə elmdə yeni kəşflər etməyək? P. M. Kərimov öz Azəri xalqı haqqında belə deyir: istər xristian dövlətləri, istərsə də müsəlman dövlətləri içərisində ən talantlı və qabiliyyətli qızlar və oğlanlar Şimali Azərbaycandadır! 1989–90-cı illərdə "NKPİ"-nin kəşf etdiyi yeni və effektli kompozisiyarını hazırlamaq üçün kimyəvi maddələrə davamlı emal reaktorlar quruldu və lazım olan reagentlər istehsal olunaraq BMKZ-da tətbiq olmağa başladı (O, Azərbaycan Respublikasını bu sahədə də xarici valyutadan azad etdi).

3. P. M. Kərimov İtaliyanın Azərbaycan Respublikasına valyuta ilə satdığı (голтовочной наполнитель) hamarlayıcı qatqı maddəsini yerli ucuz xammallar əsasında yeni maddə kəşf etmişdir (1990-cı il). 1990–91-ci illər P. Kərimov onunla çalışan əməkdaşları ilə birlikdə Moskvanın monometr və elektron saatları zavodunun xahişi ilə qızdırdıqda və soyutduqda həcmi dəyişməyənforma düzəldib həmin müəssisəyə təhvil verilmişdir. Bu hal elmdə yenilikdir! P. M. Kərimov gənələri öldürmək üçün yeni insektidlər kəşf etmişdir (2008–2011-ci illər). Xarici ölkələrdən alınan "Neosidol", "Diazinon-15", "Diazinon-60" və "Blotik" heyvan gənələrini öldürən dərmanlarının onun kəşf etdiyi insektid dərmanları həm ekonomik, həm də keyfiyyət nöqteyi-nəzərdən daha da sərfəlidir.

4. P. M. Kərimovun kəşf etdiyi quruducu agent "OA-1" maddəsi rusiyanın Revda şəhərində Voloçeniya zavodunda metal məftillərin və mis trubkalarının möhkəmliyini artırmaq üçün onların molekulları perpendikulyar haldan düz xətt halına salırlar. Bu texnologiya bütün dünya ölkələrində gənəgərçək yağının işlədilməsi ilə aparılır. Qeyd etmək lazımdır ki, gənəgərçək yağı insanlar üçün dərman maddəsi kimi də işlədilir, həm də çox bahalı qida maddəsidir. Onun kəşf etdiyi reagent isə istənilən qədər tapılan ucuz xammallar əsasında yüksək 99 % çıxımla sintez edilmişdir və s. P. M. Kərimov AMEA-nın NKPİ-dən Moskvaya, Leninqrada, Novosibirsk, Volqodon və s. şəhərlərə ezamiyyət olunmuşdur. Ezamiyyət vaxtı 6 aylıq olsa da çox hallarda bütün problem məsələləri çox qısa vaxta yerinə yetirmişdir. 1978-ci ildə Novosibirsk şəhərinə SSRİ-nin baş proyekt institutunda NKPİ-nin yeni kəşf olunmuş işlərinin sənaye qurğularında sintez olunması üçün dövlət büdcəsindən məvacib ayrılmasına müvəffəqiyyətlə nail olmuşdur, hətta NKPİ-nin direktoru, akademik V. S. Əliyev Peçorinə təşəkkür kimi bir dənə "ORSK-3" soyuducusu alıb bağışlamışdır. 1986-cı ildə Leninqrad şəhərində B. İ. Lenin adına Ümumittifaq Neft-Kimya İnstitutunun razılığı ilə P. M. Kərimovu 6 ay müddətinə ezamiyyətə göndərdilər. Əsas məqsəd isə tsiklopentadien və dəm qazı əsasında polimerləşməyən fərdi alitsiklik (maye halında) turşu sintez etmək idi. O, həmin reaksiyanı təzyiq altında mikroavtoklavda əsasi mühitdə (PH˃7) apararaq maye halda turşu ədədi 240 mqKOH/q olan və 90 %-li çıxımla reaksiyanı başa çatdırdı. Həmin institutun müdiriyyəti və başqa şöbə müdirləri — bütün əməkdaşları sevinclərindən bir neçə gün bayram etdilər, P. M. Kərimova öz minnətdarlıqlarını bildirdilər. Sonrakı illər həmin institutun əməkdaşları bu sahədə apardıqları reaksiyalar nəticəsində kəşf olunan yeni maddə haqqında dərc olunan patentlərdə və məqalələrdə P. M. Kərimovun adını müəllif kimi dərc etmişlər. Peterburq alimləri Azərbaycan alimlərinə yüksək qiymət verirlər və s.

5. İkinci Qarabağ müharibəsindən əvvəl Heydər Əliyev adına Hərbi institutdan AMEA NKPİ-yə gələn nümayəndələrin xahişləri (mineral turşuların qatılaşdırılmasına aid) tezliklə təmannasız olaraq P. Kərimov tərəfindən yerinə yetirilmişdir. Həmin institutun nümayəndəsinin vasitəçiliyi ilə məlumat çatdırıldı ki, Azərbaycanın hərbi sənayesində qığılcım verən maddəni nə Rusiya, nə də ki, ABŞ vermir. Sizin həmin maddəni sintez etməyinizi Hərbi institutun müdiriyyəti xahiş edir. P. Kərimov 3–4 günə xaricdən alınan qığılcım verən maddədən fərqli olaraq nəmliyə qarşı davamlı yeni bir maddə sintez edərək, texnologiyanı Azərbaycan hərbisinə töhfə verdi. Son illər o, yeni antioksidantlar sintez etmiş və dizel yanacaqlarında antioksidant, antidepressant xassələrini yoxlamışdır. Nəticədə müəyyən olunmuşdur ki, dizel yanacaqları üçün peroksid-, nitro tərkibli antioksidantların yaşama müddəti çox deyil və tərkibində heteroaromatik hallogenli efir törəmələri dizel yanacaqlarında uzun müddət işlədilə bilər.

Müəlliflik şəhadətnamələri, elmi məqalələri və tezisləri

P. M. Kərimov bir çox alimlərin işlərində müəllif və elmi rəhbərdir. O, 110-dan çox elmi əsərin, o cümlədən 20 müəlliflik şəhadətnaməsinin, 1 milli patentin, 60 məqalə və 29 tezisin müəllifidir. O, həmişə elmi axtarışlarla məşğul olan, öz sənətini sevən və yeni elmi kəşflər etmək qabiliyyətinə malik tədqiqatçıdır. İntizamlıdır, vətənpərvərdir, işlədiyi kollektivin hörmətini və inamını qazanmışdır.