Vikipediya

Polşada insan hüquqları

Polşada insan hüquqları (pol. Prawa człowieka w Polsce) — 1997-ci ildə ratifikasiya olunmuş ölkə Konstitusiyasının ikinci bölməsində sadalanan hüquqlardan ibarətdir. Polşa insan hüquqları ilə bağlı bir sıra beynəlxalq müqavilələrin, o cümlədən Avropa İnsan Hüquqları Konvensiyasının, İnsan Hüquqları Haqqında Ümumi Bəyannamənin, Helsinki aktının, Mülki və Siyasi Hüquqlar Haqqında Beynəlxalq Paktın, İqtisadi, Sosial və Mədəni Hüquqlar üzrə Beynəlxalq Paktın, Hüquqlar və Uşaq Hüquqları Konvensiyasının iştirakçısıdır. Polşada insan hüquqlarına praktikada heç də həmişə riayət olunmur. 1959-cu ildən 2019-cu ilə qədər Avropa İnsan Haqları Məhkəməsi Polşanın 989 işdə insan hüquqlarını pozduğuna dair qərar çıxarıb.[1] 2021-ci ildə ILGA-Europe Polşanı ikinci il ardıcıl olaraq LGBT hüquqlarına görə Avropa İttifaqında ən aşağı yerə qoyub.[2]

Tarixi

redaktə

İndi insan hüquqları adlandırılan elementlərə Polşa dövlətinin ilk dövrlərində rast gəlmək olar. Yəhudi azadlıqlarının ümumi xartiyası olan Kalişin Nizamnaməsi (1264-cü ildə verilib) Polşada yəhudi azlıqları üçün bir çox hüquqlar təqdim edib. 1573-cü il Varşava Konfederasiyası Polşanın bütün sakinlərinin dini etiqad azadlığını təsdiqlədi ki, bu da o zamankı çoxmillətli Polşa cəmiyyətinin sabitliyi üçün son dərəcə vacib idi. Varşavada toplaşan bütün zadəganlar bütün əsas dinlərin nümayəndələrinin qarşılıqlı dəstək və tolerantlıq vəd etdiyi bir sənəd imzaladılar. Sonrakı səkkiz-doqquz onillik maddi rifah və nisbi təhlükəsizlik “parlaq ziyalıların virtual qalaktikası”nın yaranması ilə nəticələndi.[3][4]

Yaxın tarixdə insan hüquqlarının vəziyyəti yalnız 1989-cu ildə kommunist rejiminin süqutundan və sovetpərəst kommunist rejiminin köhnə repressiv normalarının birinci dərəcəli vətəndaş və siyasi hüquqlara zəmanət verən müasir demokratik hökumətlə əvəzlənməsindən sonra əhəmiyyətli dərəcədə yaxşılaşıb.[5]

Polşa Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsi haqqında sazişi ratifikasiya edib. 2010-cu ildən işğəncələr tamamilə qadağan edilib.[6] "Amnesty International"ın qeyd etdiyi kimi, ölüm hökmü bütün cinayətlərə görə ləğv edilib. Müasir Polşa söz azadlığının yüksək səviyyədə olduğu ölkədir.[7] Müasir Polşa, Polşa Konstitusiyasının 25-ci maddəsi (I. Bölmə) ilə təmin edilən yüksək azadlıq və özünüifadə səviyyəsinə malik ölkədir.[8]

Polşa Konstitusiyası

redaktə

Polşa Konstitusiyası müxtəlif insan və vətəndaş hüquqlarını fərqləndirir.[9] Konstitusiyanın “İnsan və vətəndaşın azadlıqları, hüquq və vəzifələri” adlı ikinci bölməsində Polşada insan hüquqları haqqında məlumat verən çoxlu maddələr var. 14-cü maddədən 80-ci maddəyə qədər konstitusiyada əsas azadlıqlar və hüquqlar nəzərdə tutulub. Konstitusiyada insan hüquqlarına aid əsas maddələri aşağıdakı kimi təsnif etmək olar:

  • Maddə 14 – Mətbuat azadlığı və digər sosial ünsiyyət vasitələri;
  • Maddə 21 - Mülkiyyət və vərəsəlik hüquqlarının qorunması;
  • Maddə 25 – Kilsələrin və dini qurumların bərabər hüquqları;
  • Maddə 31 – 1.Şəxsi azadlığın hüquqi müdafiəsi. 2.Başqa insanların hüquq və azadlıqlarına hörmət.
  • Maddə 32 – 1.Bütün insanların qanun qarşısında bərabərliyi və dövlət orqanları tərəfindən bərabər rəftar hüququ. 2.Siyasi, sosial və iqtisadi həyatda heç bir səbəbə görə ayrı-seçkiliyə yol verilmir.

Söz azadlığı

redaktə
 
"Müqəddəs Məryəm"in Göy qurşağı Məryəm üslubunda uyğunlaşması, Polşada qadağan edilib[10]

Polşada söz azadlığı Polşanın milli simvollarına və ya prezidentinə qarşı təhqiramiz hesab edilən nitqi qadağan edən müxtəlif qanunlarla məhdudlaşdırılır. Dini hisslərin təhqir olunmasına, abidələrin təhqir olunmasına qarşı da qanunlar var. 2019-cu ildə LGBT fəalı Elzbieta Padlesna Çestoxova "Müqəddəs Məryəm"in Göy qurşağı Məryəm üslubunda uyğunlaşmasını yaratdığına və nümayiş etdirdiyinə görə həbs olunub.[10]

2017-ci ildə "Amnesty International" Polşada sərbəst toplaşmaq azadlığından narahatlığını ifadə edərək bildirib ki, “hakimiyyət orqanları kütləvi etirazları dağıtmaq və qarşısını almaq üçün müşahidə, təqib və təqib kimi üsullardan istifadə edir”.[11] "Amnesty İnternational" həmçinin qeyd edir ki, “hakimiyyət nümayəndələri çox vaxt başqa cür yığıncaqlar əvəzinə hökumətyönlü və millətçi nümayişlərə üstünlük verirlər”.[12]

Qadın hüquqları

redaktə

Feminizm tarixi

redaktə

Polşada feminizm 1800-cü illərdə Polşa-Litva Birliyinin bölünmələri (Polşanın bölüşdürülməsi) dövründə başlamışdır. Bölünmə zamanı xüsusən də ruslar tərəfindən hakimiyyətdən kobud şəkildə sui-istifadə halları ilə yadda qalmış və bu da qadınların hüquqlarına təsir etmişdir.[13] Lakin 1795-ci ildəki son bölünməyə qədər vergi ödəyən qadınların siyasi həyatda iştirakına icazə verilirdi. Polşanın bölünmələri dövründə Polşa feminizminin sələfi, 1842-ci ildə suffrajistlər icmasını quran Nartsiza Jmixovska, ruslar tərəfindən üç il müddətinə həbs edildi.[14][15] 1918-ci ildən, müstəqillik əldə edildikdən sonra bütün qadınlar səs vermə hüququna yiyələndilər. Polşa qadınların ümumi seçki hüququnu tətbiq edən 15-ci (12-ci suveren) ölkə idi. Bununla belə, müasir Polşada abort hüququ (yalnız xüsusi hallarda rəsmi olaraq icazə verilir) və “şüşə tavan” kimi qadınlara təsir edən bir sıra məsələlər var.[16][17]

Qadınlara qarşı zorakılıq

redaktə
 
Polşa feminizminin sələfi, 1842-ci ildə suffrajistlər icmasını quran Nartsiza Jmixovska

Polşa Radiosu "TheNews.pl" saytının 2011-ci il hesabatına görə məişət zorakılığı,[18] hər beşinci respondent tərəfindən problem kimi qəbul edilir. Noyabrda "SMG KRC" tədqiqat mərkəzinin Əmək və sosial siyasət nazirliyin sifarişi ilə keçirdiyi sorğuya əsasən, polyakların 38 faizi fiziki zorakılığın baş verdiyi ən azı bir ailəni tanıdığını, yeddi faizi isə cinsi zorakılığın baş verdiyi ən azı bir ailəni tanıdığını bildirib. Sorğu göstərdi ki, respondentlərin 27 faizi zorakılığın özlərinə keçə biləcəyindən qorxaraq aşkar hücumçulara qarşı hərəkətə keçmək istəmir, 17 faizi isə problemi qaldırmağın ilk qurban üçün problemi daha da pisləşdirəcəyinə inanır. Sorğuda iştirak edənlərin hər dörddə biri hesab edir ki, qonşular və ya tanışlar məişət zorakılığı barədə təsadüfən xəbər tutduqda hərəkətə keçmək məcburiyyətində deyillər.[18] Onlar hesab edirlər ki, kimin haqlı olduğunu mühakimə etmək çətindir.[18] Respondentlərin 43 faizi ailə işlərinə müdaxiləyə yalnız kimsə kömək istədikdə icazə verildiyini, üçüncü şəxslərin isə 14 faizi bildirib ki, belə halları bildirməyin mənası yoxdur, çünki zərərçəkmiş bundan asılı olmayaraq, məhkəmədən imtina edəcək. Respondentlərin təxminən 13%-i belə zorakılığın şəxsi ailə məsələsi olduğunu qeyd edib. Eyni zamanda, 16 faiz qeyd edib ki, məişət zorakılığının haqlı olduğu hallar var. Polyakların təxminən 26 faizi fiziki zorakılığın qurbanı olduqlarını deyir.[18]

Ölkə qanunlarına görə zorlama qeyri-qanunidir və 12 ilə qədər həbslə cəzalandırılır (evlilik zorlaması da daxil olmaqla). Cinsi qısnama ictimai rəyə görə bildirilmir.[19] 2014-cü ilin yanvarında proseduru sadələşdirən və onu xüsusi ittiham qaydasında deyil, dövlət tərəfindən mühakimə olunan cinayətə çevirən islahat tətbiq olunub.[20] Polşada abort etmək rəsmi olaraq çox çətindir.[21]

Məşğulluq sahəsində qadınların rolu ilə bağlı fikirlərə görə işsiz qadınların yüksək nisbəti mövcuddur.[22]

29 oktyabr 2020-ci il tarixində Amnesty International vətəndaş hüquqları təşkilatı Polşa hakimiyyətini abort əleyhinə dinc etirazçıları təqib və əks-nümayişçilərin zorakı hücumlarından qorumağa çağırıb. Təşkilatın məlumatına görə, etirazçılar polis əməkdaşları tərəfindən həddindən artıq güc tətbiqi ilə üzləşiblər və keçmişdə vəkillərin çıxışı olmadan özbaşına saxlanılıblar.[23]

LGBTQ+ hüquqları

redaktə

Polşa BMT-nin LGBTQ+ Hüquqları Bəyannaməsini imzalayan ölkədir, lakin Polşada eynicinsli birliklər tanınmır. Bununla belə, Polşa homofobiyanın dövlət tərəfindən dəstəkləndiyi ölkələr siyahısında deyil və Polşada homoseksuallıq heç vaxt Polşa yurisdiksiyasında cinayət sayılmayıb. Homoseksuallığın qanuni olduğu 1932-ci ildə təsdiqlənib və Polşa da cinsiyyətin dəyişdirilməsini qəbul edir və transseksuallar üçün sterilizasiya tələb etmir.[24] Anna Qrodskaya 2011-ci ildə Polşa parlamentinin üzvü oldu. O, zaman Qrodskaya dünyada parlamentə üzv olan yeganə transgender idi.[25]

ILGA-Avropa 2021 hesabatına əsasən, ILGA-Europe tərəfindən hər il dərc edilən 49 Avropa ölkəsi arasında yer alan reytinqdə Polşa Avropa İttifaqına üzv ölkələr arasında ən aşağı, ümumi miqyasda isə 43-cü yerdə qərarlaşıb. Bu sıralama LGBT insanlarla bağlı hüquqi və siyasi təcrübələri qiymətləndirmək üçün geniş meyarlardan istifadə edir.[26]

2021-ci ilin iyulunda Avropa Komissiyası Polşanı (Macarıstanla birlikdə) LGBTQ insanların əsas hüquqlarını pozduğuna görə məhkəməyə verdiyini elan edib.[27][28]

Üçüncü tərəf qiymətləndirməsi

redaktə
 
Polşada Bərabərlik yürüşü, 2019-cu il

ABŞ Demokratiya, İnsan Haqları və Əmək Bürosunun 2010-cu il hesabatında qeyd edilir ki, “Polşa hökuməti ümumilikdə öz vətəndaşlarının insan hüquqlarına hörmət edir”. Lakin büro problemləri də müəyyən edib. Belə ki, bunların əksəriyyəti polisin qeyri-qanuni davranışı, məhkəməyə qədər uzun müddət saxlanma və söz azadlığına dair məhdudlaşdırıcı qanunlar (nadir hallarda tətbiq olunsa da), hökumət və cəmiyyətdəki korrupsiya halları olub.[29]

"Freedom House" Araşdırma İnstitutu əvvəllər Polşanı birinci dərəcəli siyasi və vətəndaş hüquqlarına malik ölkə kimi təsnif edirdi. Lakin 2020-ci ildən etibarən Polşanın "Freedom House"un "Transit Nations in Transit" hesabatında reytinqi ardıcıl dörd il azalmağa doğru gedib.[5][30] Qlobal Sülh İndeksinə görə, Polşa dünyanın 23-cü ən sülhsevər ölkəsidir.

2020-ci ildə İşgəncələrin Qarşısının Alınması Komitəsi Polşa polisinin həbslər zamanı həddindən artıq güc tətbiq etməsindən “ciddi narahatlığını” ifadə edib.[31]

İstinadlar

redaktə
  1. ↑ "2019 stats by country" (PDF). 2020-02-27 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2024-05-31.
  2. ↑ "Rainbow Europe 2021 | ILGA-Europe". www.ilga-europe.org. 2021-10-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-05-31.
  3. ↑ Gershon David Hundert. Jews in Poland-Lithuania in the Eighteenth Century: A Genealogy of Modernity (Google Books preview). University of California Press. 2004. səh. 11. ISBN 0520238443.
  4. ↑ Dembkowski. The union of Lublin, Polish federalism in the golden age. East European Monographs, 1982. 1982. səh. 271. ISBN 978-0-88033-009-1. 2023-07-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-05-31.
  5. ↑ 1 2 "Freedom in the World 2011: Table of Independent Countries" (PDF). 2011. 2011-11-25 tarixində arxivləşdirilib (PDF).
  6. ↑ "Poland - Amnesty International Report 2010 | Amnesty International". Amnesty.org. 2012-09-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-05-31.
  7. ↑ "Poland - Amnesty International Report 2010 | Amnesty International". Amnesty.org. 2012-09-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-08-06.
  8. ↑ "Time to step up: The EU and freedom of expression" (PDF). ccess-date=2015-09-19. 2013-12. 2014-02-01 tarixində arxivləşdirilib (PDF).
  9. ↑ "The Constitution of the Republic of Poland". 2003-04-12 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-05-31.
  10. ↑ 1 2 "Poland: Furor over 'rainbow madonna' LGBT activist arrest". Deutsche Welle. 2019-05-10. 2020-04-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-05-31.
  11. ↑ "Amnesty International (AI) slams Poland for undermining freedom of assembly | DW | 19.10.2017". DW.COM. 2022-03-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-05-31.
  12. ↑ "Freedom of assembly under 'serious threat' in Poland: Amnesty". France 24. 2021-03-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-05-31.
  13. ↑ "Rosjanie w Warszawie: Klub Ruski; Koszary; Lupanary" (PDF) (polyak). 2014-12-24 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2024-05-31.
  14. ↑ Żmichowska Narcyza. 2014-10-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-10-25.
  15. ↑ Marta Mizuro, Barbara Winklowa: Narcyza Żmichowska i Wanda Żeleńska, ISBN 83-08-03496-9 Onet.pl
  16. ↑ Agnieszka Nowak, Women’s status in Poland. Arxivləşdirilib 2021-05-17 at the Wayback Machine Social Watch.
  17. ↑ «The status of sexual equality policies in Poland» by Bożena Chołuj. Arxivləşdirilib 2014-02-02 at the Wayback Machine Eurotopics.net archive.
  18. ↑ 1 2 3 4 "Domestic violence rife in Poland, research finds - National". Thenews.pl. 2016-07-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-05-31.
  19. ↑ "2010 Human Rights Report: Poland". State.gov. 2011-04-08. 2024-02-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-05-31.
  20. ↑ Gwalciciel scigany z urzedu. (Rapists pursued by the State). Arxivləşdirilib 2014-10-31 at the Wayback Machine Tokfm.pl
  21. ↑ Nowicka, Wanda. "The Struggle for Abortion Rights in Poland" (PDF). Sexuality Policy Watch. 2009-04-09. 2014-10-31 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2015-09-19.
  22. ↑ "Women's status in Poland: a permanent crisis". Social Watch. 2009-11-03. 2021-05-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-05-31.
  23. ↑ "Poland: Authorities must protect peaceful protests against abortion restrictions". Amnesty International. 2020-10-30 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-05-31.
  24. ↑ "Trans Rights Europe Map" (PDF). TGEU Transgender Europe. 2013-05. 2015-08-15 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2023-05-22.
  25. ↑ "As the world's only transgender MP, I want to ensure our voices are heard". en:The Guardian; Comment is Free. 2013-05-17. 2016-12-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-05-31.
  26. ↑ "Rainbow Europe 2020 | ILGA-Europe". 2020-06-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-05-31.
  27. ↑ "EU sues Hungary and Poland over LGBTQ discrimination | DW | 15.07.2021". DW.COM (ingilis). 2021-07-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-05-31.
  28. ↑ "EU launches legal action over LGBTQ+ rights in Hungary and Poland". the Guardian (ingilis). 2024-06-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-05-31.
  29. ↑ "2010 Human Rights Report: Poland". State.gov. 2011-04-08. 2011-04-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-08-06.
  30. ↑ "Poland: Nations in Transit 2020 Country Report". Freedom House (ingilis). 2021-07-15 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-07-15.
  31. ↑ "Council of Europe flags concern over Poland's treatment of detainees". www.euractiv.com. 2020-10-28. 2023-04-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-05-31.

Xarici keçidlər

redaktə
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Polşada_insan_hüquqları&oldid=7682134"