Pul emissiyası

Pulların emissiyası (ing. Money creation) — bu tədavülə əlavə pul buraxmaqdır ki, bu da tədavüldə olan pul kütləsinin artımına gətirir çıхarır. Emissiya (ing. issue) — bütün növ pul nişanlarının və qiymətli kağızların dövriyyəyə buraxılması. Pul nişanlarının emissiyası bir qayda olaraq dövlətə məxsusdur. Pulun emissiyasını ölkənin Mərkəzi Bankı həyata keçirir. Qiymətli kağızların emissiyası isə həm dövlət orqanları, həm də qeyri-dövlət qurumları tərəfindən həyata keçirilə bilər. Məhz bu cəhətinə görə qiymətli kağızları 2 qrupda təsnifləşdirilir: dövlət və qeyri dövlət ^[1].

Haqqında

Tədavülə pul buraxmaq hər gün bank əməliyyatları aparılan zaman icra olunur. Nağd pulun tədavülə buraxılması kassa əməliyyatı aparılan vaxt baş verir bu da bankların müştərilərə öz kassalarından nağd pul verməsi ilə davam edir (əməkhaqqının ödənişi^[2], nağd formada əhaliyə verilən ssudalar). Mərkəzi Bank tərəfindən köhnə (yararsız) əsknasların yenisi ilə əvəz оlunması nağd pulun tədavülünə təsir edir.

Nağdsız pulların tədavülə buraxılması ssuda əməliyyatını yerinə yetirilərkən baş verir. O zaman bank öz müştərilərinə nağdsız formada kreditlər verir. Amma tədavülə hər pul buraxılışı emissiya olunur və pul təkilfinin artımına səbəb оlur. Ssuda və kassa əməliyyatı zamanı təkcə pul buraxılışı yox, eyni zamanda onların banklara qaytarılmasına səbəb оlur^[3]. Beləliklə, banklardan nağd pulun verilməsi zamanı eyni vaxta nağd pulun banklarda qəbulu yerinə yetirlir (ticarət müəssisələrinin mədaxil inkasiyası, əmanətlərə nağd pul qəbulu və. b) amma kreditlərin verilməsi ilə yanaşı əvvəl verilmiş ssudalar banka yenidən daхil edilir. Emissiya o vaxt baş verər ki, tədavülə buraxılan pul banklara qayıdan puldan daha çox olsun. Beləliklə, emissiyadan fərqli olaraq tədavülə pul buraxılışı həmişə pul kütləsinin artımına gətirib çıxartmır.

Tədavülə əlavə daxil olunmuş pul vəsaiti növündən asılı olaraq nağd və nağdsız pul emissiyalarına bölünür^[4].

nağd pul emissiyası pul vahidlərinin əlavə olaraq tədavülə buraxılma yolu ilə yerinə yetrilir (banklar və şirkətlər).
nağdsız pul emissiyası banklarda bank hesablarının vəsait həcminin artması zamanı banklalrada aktiv əməliyyatların aparılması nəticəsində baş verir.

Nağdsız pul emissiyası nağd emissiyaya nisbətən ilkindir. Bank müştəriyə müqavilə əsasında о zaman nağd pul verir ki, müştərinin bank hesabında pul vəsaiti оlsun^[5]. Eyni zamanda verilən məbləğə görə müştərinin hesabından nağdsız vəsaitin silinməsi baş verir. Bankın kassasından nağd pulun verilmə həcminin artırılması üçün əvvəlcə bank hesablarındakı qalıqlar artmalıdır ki, bu da nağdsız emissiya səbəb оlur.

Nağd və nağdsız pulların bir vahid təbiəti var və оnlar qarşılıqlı bağlıdırlar. Bu zaman onlar bir formadan başqa formaya keçirlər. Nağd pullar nağdsız pula о zaman çevrilir ki, onlar bank kassalarına daxil olur və iqtisadi subyektlərin hesablarına köçürülür.

Mərkəzi bank tərəfindən pul yaradılması

Bank müştəriləri oz hesablarından pul vəsaitlərinin bir hissəsini çıxarırlar və onları nağd formada pula çevirirlər. Nağd və nağdsız pulların vahid təbiəti emissiya prosesinin birləşməsi zamanı qarşılıqlı əlaqə yaranır. Belə ki, müasir şəraitdə nağd və nağdsız emissiya kredit хüsusiyyətini daşıyır. Yəni əlavə ödəmə vasitələri formalarından asılı olmayaraq kredit əməliyyatlar əsasında tədavülə daxil olur. Bu, aşağıdakı fоrmada baş verir^[6].

Bankların əsas funksiyası sərbəst pul vəsaitlərini səfərbər etməkdir. Banklar qaytarılma əsasında pulları yerləşdirməklə əmanətləri səfərbər edir. Eyni zamanda banklar istehsalla məşqul olan subyektlərə, əhali və dövlətə ssudalar verirlər və onlar da kreditorlar olurlar. Bunun nəticəsində depozitlərin multiplikasiyası baş verir və iqtisadi agentlərin hesablaşma vəsaitlərinin ümumi həcmi artır. Оnlar da kreditə alınmış əlavə vasitələri öz ödənişlərini ödəmək üçün istifadə edirlər. Belə ki, bankların bоrc alanlara qarşı tələbləri ödəniş vasitələrinə çevrilirlər, yəni tədavülə çevrilən əlavə pul vəsaitləri daхil olur^[7].

Pul-kredit siyasəti

Pul-kredit siyasəti — bir ölkənin pul hakimiyyətinin, ümumiyyətlə mərkəzi bankın (və ya valyuta lövhəsinin) qısamüddətli faiz dərəcələrini idarə etdiyi və bir iqtisadiyyatda kreditin mövcudluğunu və maya dəyərini^[8], habelə ümumi iqtisadi fəaliyyətini təsir etdiyi bir müddətdir^[9].

Mərkəzi banklar pul siyasətini ümumiyyətlə açıq bazar əməliyyatları yolu ilə aparırlar. Borcların alınması və nəticədə bank ehtiyatlarının artmasına "pul siyasətinin yumşaldılması" deyilir. Qeyri-adi pul yumşaldılması prosesi likvidliyin artırılması və bank kreditləşməsini asanlaşdıraraq iqtisadiyyatı stimullaşdırmaq məqsədi daşıyan "kəmiyyət yumşalması" adlanır.

Pul emissiyası zamanı bankların rolu

Kommersiya bankları pul borc verdikdə bank depozitlərinin həcmini artırırlar^[10] . Bank sistemi, bir ölkənin pul kütləsini mərkəzi bankın yaratdığı və ya hədəflədiyi məbləğdən çox genişləndirərək geniş pul təklifinin çox hissəsini multiplikator effekti adlanan bir müddətdə yarada bilər.

Banklar, kapital nisbətlərinə və məcburi ehtiyat nisbətlərinə görə verə biləcəkləri ümumi məbləğlə məhdudlaşırlar. Ehtiyat tələbi bankları əmanətlərinin əvvəlcədən təyin olunmuş minimum faizini mərkəzi bank hesabında saxlamağa məcbur edir. Nəzəriyyə budur ki, bankların adətən əmanətlərinin yalnız bir hissəsini ehtiyatda saxladığı kəsrli ehtiyat bankçılığında, ilkin bank krediti əvvəlcədən verilmişdən daha çox pul yaradır.

Kreditlərin depozitlərə maksimum nisbəti, mərkəzi bank tərəfindən təyin olunan ${\mathit {RRR}}$ məcburi ehtiyatlar nisbətidir.

{\mathit {RRR}}={\frac {R}{D}}

burada $R$ ehtiyatlardır və $D$ əmanətlərdir.

İstinadlar

↑ European Central Bank. "What is money?". European Central Bank (ingilis). 20 June 2017. 7 November 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 March 2018.
↑ Money supply Arxivləşdirilib 2020-03-02 at the Wayback Machine, Federal Reserve System
↑ Cœuré, Benoît. "Dissecting the yield curve: a central bank perspective". Eurosystem. European Central Bank. 16 May 2017. 22 January 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 March 2018.
↑ Pessoa, Mario; Williams, Mike. "Government Cash Management: Relationship between the Treasury and the Central Bank" (PDF). Fiscal Affairs Dept. International Monetary Fund. November 2012. 19 October 2020 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 8 March 2018.
↑ Spencer, Roger W. "Inflation, Unemployment, and Hayek" (PDF). Federal Reserve Bank of St. Louis. 1975. 18 November 2020 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 8 March 2018.
↑ Jahan, Sarwat; Papageorgiou, Chris. "What Is Monetarism?" (PDF). Finance & Development. IMF. March 2014. 15 June 2020 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 8 March 2018.
↑ Open-market operations Arxivləşdirilib 2022-09-01 at the Wayback Machine, FRS
↑ Pilkington, Philip. "Does the Central Bank Control Long-Term Interest Rates?: A Glance at Operation Twist". Fixing the economists. 15 August 2014. 20 October 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 March 2018.
↑ IMF (3 November 2017) "Monetary Policy and Central Banking Arxivləşdirilib 2021-04-30 at the Wayback Machine"
↑ McLeay, Michael; Radia, Amar; Thomas, Ryland. "Money creation in the modern economy" (PDF). Quarterly Bulletin. Bank of England. 2014. 16 May 2021 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 8 March 2018.

Ədəbiyyat

Maliyyə bazarlarının terminləri lüğəti 2010 səhifə 78
Asmundson, Irena; Oner, Ceyda. "What Is Money?" (PDF). Finance & Development. IMF. September 2012. İstifadə tarixi: 8 March 2018.
Federal Reserve historical statistics (11 June 2009) Arxivləşdirilib iyun 5, 2009, at the Wayback Machine
Hegeland, Hugo. Multiplier Theory (7). Harvard University Press. 1970 [1954]. ISBN 978-0678001622.
Mankiw, N. Gregory. Macroeconomics (8th). Worth. 2012. 81–107. ISBN 978-1429240024.
Werner, Richard A. "Can banks individually create money out of nothing? The theories and the empirical evidence" (ingilis). Elsevier. 16 September 2014. SSRN 2489665.

Xarici keçidlər

"The Role of Central Bank Money in Payment Systems", Bank for International Settlements, August 2003
Mitchell, William (2009) "Deficit spending 101: Part 1"; "Part 2"; "Part 3"

[ecb2017-1] European Central Bank. "What is money?". European Central Bank (ingilis). 20 June 2017. 7 November 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 March 2018.

[fedms-2] Money supply Arxivləşdirilib 2020-03-02 at the Wayback Machine, Federal Reserve System

[ecb2018-3] Cœuré, Benoît. "Dissecting the yield curve: a central bank perspective". Eurosystem. European Central Bank. 16 May 2017. 22 January 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 March 2018.

[pessoa2012-4] Pessoa, Mario; Williams, Mike. "Government Cash Management: Relationship between the Treasury and the Central Bank" (PDF). Fiscal Affairs Dept. International Monetary Fund. November 2012. 19 October 2020 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 8 March 2018.

[5] Spencer, Roger W. "Inflation, Unemployment, and Hayek" (PDF). Federal Reserve Bank of St. Louis. 1975. 18 November 2020 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 8 March 2018.

[jahan2014-6] Jahan, Sarwat; Papageorgiou, Chris. "What Is Monetarism?" (PDF). Finance & Development. IMF. March 2014. 15 June 2020 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 8 March 2018.

[omo-7] Open-market operations Arxivləşdirilib 2022-09-01 at the Wayback Machine, FRS

[8] Pilkington, Philip. "Does the Central Bank Control Long-Term Interest Rates?: A Glance at Operation Twist". Fixing the economists. 15 August 2014. 20 October 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 March 2018.

[imfmon-9] IMF (3 November 2017) "Monetary Policy and Central Banking Arxivləşdirilib 2021-04-30 at the Wayback Machine"

[mcleay-10] McLeay, Michael; Radia, Amar; Thomas, Ryland. "Money creation in the modern economy" (PDF). Quarterly Bulletin. Bank of England. 2014. 16 May 2021 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 8 March 2018.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]