Qızıla bürünmüş dövr

Qızıla bürünmüş dövr (ing. Gilded Age)  — vətəndaş müharibəsindən və Cənubun yenidən qurulmasından sonra ABŞ-də sürətli iqtisadi inkişaf və əhalinin yüksək artımı dövrü.

Qızıla bürünmüş dövr
1870-ci illər – 1890-cı illərin sonu
Məkan	ABŞ
Əhatə edir	Üçüncü partiya sistemi
Prezident(lər)	Uliss Qrant Raterford Heys Ceyms Qarfild Çester Artur Qrover Klivlend Bencamin Harrison Vilyam Mak-Kinli
Xronologiya Yenidənqurma dövrü Proqressiv dövr

Birləşmiş Ştatlar tarixində Qızıla bürünmüş dövr təxminən 1870-ci ildən 1900-cü ilə qədər uzanan bir dövrdür. Xüsusilə Şimali və Qərbi ABŞ-da sürətli iqtisadi artım dövrü idi. Amerikada maaşlar Avropadakından, xüsusən də ixtisaslı işçilər üçün maaşlardan çox artdıqca, sənayeləşmə getdikcə artan ixtisassız işçi qüvvəsini tələb etdikcə, bu dövrdə milyonlarla avropalı immiqrant axını baş verdi.

Sənayeləşmənin sürətlə genişlənməsi 1860-1890-cı illər arasında real əmək haqqının 60% artmasına səbəb oldu və daim artan işçi qüvvəsinin yaranmasına gətirib çıxardı. Bir sənaye işçisinə düşən orta illik əmək haqqı (kişilər, qadınlar və uşaqlar da daxil olmaqla) 1880-ci ildəki 380 dollardan 1890-cı ildə 564 dollara yüksələrək 48% artdı. Qızıla bürünmüş dövr həm də yoxsulluq və sosial bərabərsizlik dövrü idi, çünki milyonlarla mühacir – çoxu yoxsul bölgələrdən Birləşmiş Ştatlara axışdı və sərvətin yüksək konsentrasiyası daha nəzərə çarpan oldu.

Dəmir yolları fabrik sistemi, mədənçıxarma və maliyyənin əhəmiyyəti artan əsas inkişaf sənayesi idi. Avropadan və şərq əyalətlərindən immiqrasiya Qərbin əkinçilik, təsərrüfat və mədənçilik əsasında sürətli böyüməsinə səbəb oldu. Sürətlə inkişaf edən sənaye şəhərlərində həmkarlar ittifaqlarının əhəmiyyəti getdikcə artdı. İki böyük ümummilli depressiya - 1873-cü il və 1893-cü il maliyyə böhranları - artımı dayandırdı və sosial-siyasi təlatümlərə səbəb oldu.

Amerika Vətəndaş müharibəsindən sonra Cənub iqtisadi cəhətdən bərbad hala qalmışdı; onun iqtisadiyyatı getdikcə aşağı qiymətlərdən əziyyət çəkən əmtəə, pambıq və tütün istehsalı ilə bağlı idi. 1877-ci ildə Yenidənqurma dövrünün sona çatması ilə Cənubi Afrika-Amerika xalqı siyasi hakimiyyətdən və səsvermə hüquqlarından məhrum edildi və iqtisadi cəhətdən əlverişsiz vəziyyətdə qaldı.

Siyasi mənzərə ondan ibarətdir ki, bəzi korrupsiyaya baxmayaraq, seçki fəallığı çox yüksək idi və milli seçkilər iki bərabər partiyanın şahidi oldu. Əsas məsələlər mədəni (xüsusilə də qadağalar, təhsil, etnik və ya irqi qruplarla bağlı) və iqtisadi (tariflər və pul təklifi) idi. Şəhərlərin sürətli böyüməsi ilə siyasi maşınlar getdikcə şəhər siyasətini nəzarətə götürdü. Biznesdə bəzi sənaye sahələrində güclü ümummilli trestlər yarandı. Həmkarlar ittifaqları səkkiz saatlıq iş günü, uşaq əməyinin ləğvi, orta sinif islahatçıları dövlət qulluğunda islahatların aparılmasını, içki və pivənin qadağan edilməsini və qadınların seçki hüququnu tələb edirdilər.

Şimal və Qərbdə yerli hökumətlər əsasən elementar səviyyədə dövlət məktəbləri tikdilər; dövlət liseyləri yaranmağa başladı. Çoxsaylı dini məzhəblərə üzvlük və onların sərvət böyüyürdü, katoliklik isə onlardan ən böyüyünə çevrilirdi. Onların hamısı misyonerlik fəaliyyətini dünya arenasında genişləndirdilər. Katoliklər, lüteranlar və yepiskoplar dini məktəblər, daha böyükləri isə çoxsaylı kolleclər, xəstəxanalar və xeyriyyə təşkilatları yaratdılar. Cəmiyyətin, xüsusən də yoxsulların üzləşdiyi problemlərin bir çoxu sonrakı Proqressiv dövrdə islahat cəhdlərinə səbəb oldu.

"Qızıla bürünmüş dövr" termini 1920-1930-cu illərdə istifadəyə verilmiş və yazıçı Mark Tven və Çarlz Dadli Uornerin 1873-cü ildə yazdığı "Qızıla bürünmüş dövr: Bu günün nağılı" romanından götürülmüşdür. Qızıla bürünmüş dövrün erkən yarısı təxminən Britaniyada Viktoriyanın hakimiyyətinin ortalarına və Fransada "Gözəl dövrə" (Belle Époque) təsadüf edirdi.

Ədəbiyyat

• Archdeacon, Thomas J. Becoming American: An Ethnic History (1984) on immigration and ethnicity
• Argersinger, Peter H., Structure, Process, and Party: Essays in American Political History, M.E. Sharpe, 1992, ISBN 978-0-87332-798-5, 2022-04-07 tarixində arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: 2022-04-07
• Arnesen, Eric, ed. Encyclopedia of U.S. Labor and Working-Class History (3 vol. 2006), essays by scholars
• Beatty, Jack. Age of Betrayal: The Triumph of Money in America, 1865–1900. Vintage. 2008. ISBN 978-1400032426.
• Buenker, John D. and Joseph Buenker, eds. Encyclopedia of the Gilded Age and Progressive Era. (2005). 1256 pp. in three volumes. ISBN 0-7656-8051-3; 900 short essays by 200 scholars
• Brands, H.W., redaktorAmerican Colossus: The Triumph of Capitalism, 1865–1900, 2011, ISBN 978-0307386779
• Burnham, Walter Dean. "Those high nineteenth-century American voting turnouts: Fact or fiction?." Journal of Interdisciplinary History 16.4 (1986): 613-644 online Arxivləşdirilib 2022-04-07 at the Wayback Machine. Burnham concludes that statewide turnout rates of 80% - 90% were legitimate and "Let us hear no more about vague claims of universal ballot-box stuffing, floating by unidentifiable illegal voters, and the rest." (p 644).
• Calhoun, Charles W., redaktorThe Gilded Age: Perspectives on the Origins of Modern America (2nd). Rowman & Littlefield. 2007. ISBN 978-0-7425-5037-7. 2022-04-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-04-07.
• Calhoun, Charles W. The Transformation of Politics and Governance in the Gilded Age. New York: Hill & Wang. 2010. ISBN 978-0809047932.
• Cherny, Robert W. American Politics in the Gilded Age, 1868–1900. Wheeling, Illinois: Harlan Davidson. 1997.
• Dewey, Davis R. National Problems: 1880–1897 (1907) online
• Dobson, John M. Politics in the gilded age; a new perspective on reform (1972) online
• Edwards, Rebecca. New Spirits: Americans in the Gilded Age, 1865–1905. Oxford UP. 2006. ISBN 978-0195147292. excerpt Arxivləşdirilib 2022-02-19 at the Wayback Machine
• Esther. Crain. The Gilded Age in New York, 1870-1910 (2016) excerpt Arxivləşdirilib 2022-07-13 at the Wayback Machine, heavily illustrated
• Faulkner, Harold U.; Politics, Reform, and Expansion, 1890–1900 (1959), scholarly survey, strong on economic and political history; online
• Fink, Leon. The Long Gilded Age: American Capitalism and the Lessons of a New World Order (U of Pennsylvania Press, 2015) excerpt Arxivləşdirilib 2022-04-07 at the Wayback Machine
• Folsom, Burton W., and Forrest McDonald. The Myth of the Robber Barons: A New Look at the Rise of Big Business in America (1991), by leading conservative scholars
• Fraser, Steve (2015). The Age of Acquiescence: The Life and Death of American Resistance to Organized Wealth and Power. Little, Brown and Company. ISBN 0316185434.
• Garraty, John A. The New Commonwealth, 1877–1890, 1968 scholarly survey, strong on economic and political history; online
• Jensen, Richard. "Democracy, Republicanism and Efficiency: The Values of American Politics, 1885–1930," in Byron Shafer and Anthony Badger, eds, Contesting Democracy: Substance and Structure in American Political History, 1775–2000 (U of Kansas Press, 2001) pp 149–180; online version Arxivləşdirilib 2012-08-05 at Archive.today
• Jordan, Philip D., Ohio Comes of Age: 1873–1900 Volume 5, The Ohio Historical Society, 1968
• Kirkland, Edward C. Industry Comes of Age, Business, Labor, and Public Policy 1860–1897 (1961), standard survey; online
• Kleppner, Paul. The Third Electoral System 1853–1892: Parties, Voters, and Political Cultures (U of North Carolina Press, 1979) online
• Knight, Peter. Reading the Market: Genres of Financial Capitalism in Gilded Age America (2016). 315 pp
• Laster, Margaret R., and Chelsea Bruner, eds. New York: Art and Cultural Capital of the Gilded Age (2018)
• Lears, Jackson. Rebirth of a Nation: The Making of Modern America, 1877–1920 (2009), wide-ranging cultural history
• Maggor, Noam. Brahmin Capitalism: Frontiers of Wealth and Populism in America's First Gilded Age (Harvard UP, 2017); 304 pp. online review Arxivləşdirilib 2023-01-20 at the Wayback Machine
• Marten, James, ed. Children and Youth during the Gilded Age and Progressive Era (2014)
• Miller, Worth Robert. “The Lost World of Gilded Age Politics.” Journal of the Gilded Age and Progressive Era 1#1 (2002), pp. 49–67, online Arxivləşdirilib 2022-05-06 at the Wayback Machine.
• Morgan, H. Wayne. From Hayes to McKinley: National Party Politics, 1877–1896 (1969)
• Morgan, H. Wayne ed. The Gilded Age: A Reappraisal Syracuse University Press 1970. interpretive essays online
• Nevins, Allan. The Emergence of Modern America, 1865–1878 (1933) social and cultural history; online
• Nichols, Christopher M. et al. eds. A Companion to the Gilded Age and Progressive Era (John Wiley & Sons, 2017) excerpt Arxivləşdirilib 2022-04-07 at the Wayback Machine; covers industrialization, workers, urbanization, African Americans, women, consumerism, immigration, political power, art, architecture, and popular culture.
• Rees, Jonathan. Industrialization and the Transformation of American Life: A Brief Introduction (M.E. Sharpe, 2013) 139 pp
• Rothbard, Murray N. The Progressive Era. Auburn, Alabama: Mises Institute. 2017. 109–98. ISBN 978-1610166744. emphasis on popular voting, online excerpt
• Schlesinger, Arthur M. The Rise of the City: 1877–1898 (1933), social history of big city life; online; also online review Arxivləşdirilib 2021-10-18 at the Wayback Machine
• Schlesinger, Arthur M., Jr., ed. History of U.S. political parties: vol 2: 1860–1910: the gilded age of politics (1973) online
• Schlup, Leonard C.; Ryan, James G. Historical Dictionary of the Gilded Age. M.E. Sharpe. 2003. ISBN 978-0765621061. 2022-04-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-04-07.
• Shannon, Fred A. The Farmer's Last Frontier: 1860–1897 (1945) survey of economic history online
• Smythe, Ted Curtis; The Gilded Age Press, 1865–1900 (2003); newspapers and magazines
• Stiles, T. J. The First Tycoon: The Epic Life of Cornelius Vanderbilt. Random House. 2010. ISBN 978-0307271556. 2022-05-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-04-07.; Pulitzer prize.
• Summers, Mark Wahlgren. The Gilded Age (1997) scholarly textbook; 336pp
• Summers, Mark Wahlgren. Party Games: Getting, Keeping, and Using Power in Gilded Age Politics (2005)
• Summers, Mark Wahlgren. The era of good stealings (1993) online
• Summers, Mark Wahlgren. Rum, Romanism, and Rebellion: The Making of a President, 1884 (2003)
• Summers, Mark Wahlgren. The Press Gang: Newspapers and Politics, 1865–1878 (1994) online
• Trachtenberg, Alan. The incorporation of America: Culture and society in the gilded age (2007) chapter 5 online Arxivləşdirilib 2022-04-07 at the Wayback Machine
• Trende, Sean. "That (18)70s Show." AEI Paper & Studies (American Enterprise Institute, 2019) 8900 words online free
• Upchurch, Thomas Adams. Historical Dictionary of the Gilded Age. Scarecrow Press. 2009. ISBN 978-0810862999. 2022-05-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-04-07. 276 pp
• Wagner, David. Ordinary People: In and Out of Poverty in the Gilded Age (2008); traces people who were at one time in a poor house
• White, Richard. "Corporations, Corruption, and the Modern Lobby: A Gilded Age Story of the West and the South in Washington, D.C." Arxivləşdirilib 2022-02-02 at the Wayback Machine, Southern Spaces, April 16, 2009.
• White, Richard. The Republic for Which It Stands: The United States during Reconstruction and the Gilded Age, 1865–1896 (Oxford History of the United States, 2017).
• Winders, Bill. "The roller coaster of class conflict: Class segments, mass mobilization, and voter turnout in the US, 1840–1996." Social Forces 77.3 (1999): 833-862. online Arxivləşdirilib 2022-07-22 at the Wayback Machine finds average presidential turnout 1872 to 1900 = 82.8% in the North and 61.9% in the South (p. 836).
• Woodward, C. Vann, The Origins of the New South, Louisiana State University Press, 1951, the classic history. online
  • Boles, John B; Johnson, Bethany L, redaktorlar Origins of the new South fifty years later, 2003, ISBN 978-0-8071-2905-0

Tarixşünaslıq

• De Santis, Vincent P. "The Political Life of the Gilded Age: A Review of the Recent Literature." The History Teacher 9.1 (1975): 73–106.
• De Santis, Vincent P. "The Gilded Age In American History" Hayes Historical Journal 7#2 (1988) online
• Nichols, Christopher M. et al. eds. A Companion to the Gilded Age and Progressive Era (John Wiley & Sons, 2017) excerpt
• Rodgers, Daniel T. "Capitalism and Politics in the Progressive Era and in Ours." Journal of the Gilded Age & Progressive Era (2014) 13#3 pp 379–86.
• Schneirov, Richard. "Thoughts on Periodizing the Gilded Age: Capital Accumulation, Society, and Politics, 1873–1898." Journal of the Gilded Age and Progressive Era 5.3 (2006): 189–224. online
• White, Richard. The Republic for Which It Stands: The United States during Reconstruction and the Gilded Age, 1865–1896 (2017) pp 873–901

İlkin mənbələr

• Hoogenboom, Ari, and Olive Hoogenboom, eds. The Gilded Age (1967) online; 66 short annotated excerpts from primary sources.
• Link, William A., and Susannah J. Link, eds. The Gilded Age and Progressive Era: A Documentary Reader (2012) excerpt and text search