Qədim Misirdə fəlsəfə

Misirin həyat damarı olan Nil çayı Mərkəzi Afrikada yerləşən böyük göllərdən başlayır. Çay 700 km məsafədə dərin vadi ilə axaraq Aralıq dənizinə tökülür. Dənizə töküldüyü yerdə Nil qollara ayrılaraq delta əmələ gətirir.

Yuxarı hissələrdən başlayaraq dənizədək Nil vadisində və deltasında qədim Misir yerləşirdi. Rus dilində Misirə Eqipet (Eгипeт) deyirlər. Bəzi tədqiqatçıların fikrin­cə, «Eqipet» sözü qədim yunan sözü olan «Ayqyuptos» sözündən əmələ gəlmişdir. Misirlilər özləri ölkələrini torpaqlarının rənginə uyğun olaraq «Ta Kemet»– «Qara torpaq» adlandırırdılar. Herodota görə, «Misir Nilin töhfəsidir». Çünki Nilsiz Misiri təsəvvür etmək qeyri–mümkündür. Nil vadisini əhatə edən dağlar da müxtəlif daş növləri ilə zəngin idi. Misirin özündə metal yox idi. Metal qonşu vi­la­yətlərdən gətirilirdi; Sinay yarımadasından mis, Nillə Qırmızı dəniz arasındakı səhradan qızıl, Qırmızı dənizin sahillərindən sink və qurğuşun əldə edilirdi. Gümüş və dəmir isə Kiçik Asiyadan gətirilirdi.

Əsrlər boyu yayın başlanğıcında yağan yağışların hesabına Nilə tökülən sular artdığından daşqınlar başlayır. Daşqından sonra vadidə torpaq həm çox rütubətli olur, həm də qalın lay halında qara və çox məhsuldar lillə örtülürdü. Təsadüfi deyildir ki, bütün bunlara görə Qədim Misiri Qara torpaq adlandırırdılar.

Qədim misirlilər qumluq və bataqlıqlarla həmişə mübarizə aparmışlar. Misirlilərin başlıca məşğuliyyəti əkinçilik olmuşdur. Bun­lardan əlavə arıçılıq, maldarlıq və digər sənət sahələri də inkişaf etmişdir. Ümumiyyətlə, insanların əməyi Nil vadisinin simasını köklü surətdə dəyişdirmişdir. Misir yaşayış üçün, demək olar yararlı olmayan bir yerdən, artıq bizim eradan əvvəl IV minillikdə əhalisi sıx olan bir ölkəyə çevrilmişdir. Elə həmin dövrdən başlayaraq Misirdə quldarlıq, onun ardınca da quldarlıq dövləti yaranmışdır. Misir fironların–padşahların hakimiyyəti altına düşdü. Padşahlardan biri Misirin şimalını – bütün deltanı, digəri isə ölkənin cənubunu – Nil çayının vadisini özünə tabe etmişdi.

Təqribən b.e.ə. 3000–ci ildə Cənub padşahlığının şahı Şimal padşahlığını məğlub etdi və deltanı tutdu. Qüdrətli Misir dövləti yarandı. Dövlətin paytaxtı Memfis şəhəri oldu. Bundan sonra işğalçı yürüşlər başlandı. Dünyanın xeyli hissəsini tutan Misir padşahları ehramlar– sərdabələr tikməyə başladılar. Bu və ya digər padşahın böyüklüyünü ehramların böyüklüyü təcəssüm etdirirdi. Ən böyük ehram b.e.ə. 2600–cü ildə firon Xeops üçün Memfis yaxınlığında tikilmişdir. Ehramın hündürlüyü 150 m–dir. Onun ətrafına fırlanmaq üçün 1 km yol getmək lazımdır. Tikintidə 2300 daş işlənmişdir ki, onlardan da ən kiçiyinin çəkisi 2,5 tondur. Ehramların yaxınlığında boyük bir qayadan sfinks– insan başlı nəhəng aslan heykəli yonulmuşdur. Sfinksin hündürlüyü 20 m–dən çoxdur. Fironlardan biri sfinks şəklində əks olunmuşdur. Bu daş heykəl böyük vahimə yaratdığından onu «dəhşətlər atası» adlandırırdılar. Ehramlar və sfinks misirlilərə fironun adi adamlar yox, qüdrətli allahlar olması fikrini aşılayır. Bundan əlavə, ehramlar və sfinks Misir padşahlarının amansız hakimiyyətinin dilsiz şahidləri kimi indi də səhranın ortasında ucalmaqdadır.

Üç min il bundan əvvəl Finikiya şəhərinin hakimi demişdir: «Amon bütün torpaqları yaratmışdır. Lakin Misir torpağını onların hamısından əvvəl yaratmışdır. Həmin yerdə ilk incəsənət və təlimlər meydana gəlmişdir».

Fiva Misir padşahlığının yeni paytaxtı olarkən, artıq Misir öz inkişafının zirvəsinə çatmışdı. Qüdrətli hökmranlığı dövründə Misirdə elm və mədəniyyət inkişaf etməyə başlamışdı. İşarə – şəkillər–heroqliflər yarandı. Papiruslarda yazılar yazılırdı. O vaxtdan qalmış bir şer Misirdə kitaba yüksək qiymət verildiyini sübut edirdi. Misirdə həndəsə, astronomiya, təbabət inkişaf etmişdir. Onlar təqvim yaratmışdılar. Bir daşqından o biri daşqına qədər olan vaxt il hesab olunurdu ki, onu da on iki aya bölürdülər. Onların hesablamasına görə, il 365 gündən ibarət idi. Gündüzü və gecəni onlar 12 saata bölürdülər. Misirdə günəş və su saatı ixtira edilmişdir. Ümumiyyətlə, elmi biliklər kənd təsərrüfatının, sənətkarlığın, tikinti işinin, gəmiçiliyin, ticarətin yüksəlməsinə böyük kömək etmişdir. Yazı biliklərin, bədii əsərlərin qorunub saxlanmasına, onların nəsillərdən nəsillərə, bir xalqdan başqa xalqlara keçməsinə imkan vermişdir.

Qədim dünyanın digər xalqları kimi, qədim misirlilər də inanırdılar ki, təbiəti və insanların həyatını allahlar idarə edir. Allahları misirlilər adətən heyvanbaşlı insan şəklində təsəvvürlərinə gətirirdilər. Bu cür təsəvvürlərin ovçuluq dövrlərindən qalması şübhəsizdir. Qədim misirlilərdə axirət dünyasına inam mühüm yer tuturdu. Elə buna görə də meyitləri mumiyalamaq geniş yayılmışdı. Misirlilərə görə, axirət səltənətində hər şey boldur. Lakin hər bir adamın ruhu bu səltənətə getmir. Ölənlərin ruhunu Oziris mühakimə edir o, allahların iradəsi əleyhinə gedənlərə qarşı çox böyük amansızlıq göstərir. Belələrinin ruhunu müdhiş, yırtıcı heyvanlar yeyir. Qədim Misirdə fironlar ilahiləşdirilirdi. Ona görə də qədim dini kitabədə yazılırdı: «Allahlar itaət edənləri sevir, itaət etməyənlərəsə nifrət edir». Bu ölkədə din fironlara danışıqsız itaət etməyi tələb edirdi. Əmri pozanlar isə quraqlıq, taun xəstəliyi, düşmənlərin hücumları ilə, öləndən sonra Ozirisin mühakiməsi ilə hədələnirdi. Qədim insanlara belə gəlirdi ki, fironların ixtiyarında olan qeyri– məhdud hakimiyyəti insanlar yox, allahlar müəyyən etmişlər. Təsadüfi deyildir ki, fironu «allahın oğlu» və «böyük allah» adlandırır, onu belə «vəsf edirdilər»; «o, öz şüaları ilə görən günəşdir». Misirdə allahlara dualarla müraciət edir, onlara qurban verirdilər. Məbədlər allahların evləri hesab olunurdu. Orada allahların bütləri qoyulurdu. Məbədlərdə «allahların xidmətçiləri» – kahinlər olurdular. Hesab edilirdi ki, kahinlər allahları yedizdirirlər– onlar bütlərin qabağına yemək qoyurdular. Qırğı başı olan Günəş allahı Ra– allahların padşahı hər gün qızıl qayıqda göydə gəzir və Qərbdə yerə enir. Uzaq cənubda Nil allahı ilanların qoruduğu mağarada, küpələrdən su tökür. Nə qədər su tökəcəyi onun iradəsindən asılıdır. Bunlardan əlavə vəbanı göndərən aslan başlı qəzəbli müharibə ilahəsi də olduqca təhlükəli idi.

Qum kimi kürən saçı, qırmızı gözləri olan kinli Set özü 50 xid­mətçisi ilə gəlib bitkilərin və əkinçilərin himayəçisi Ozirisi öldürür. Lakin İzidanın köməyi ilə Oziris dirilir. O, dirildikdən sonra axirət dünyasında padşah və hakim olur. Allah Seti çox vaxt eşşəkbaşlı təsvir edirdilər. Qeyd etmək lazımdır ki, Nil çayı misirlilər üçün həyat demək idi. Təsadüfi deyildir ki, həm bədii yaradıcılıqda, həm də digər sahələrdə, o cümlədən xüsusilə poeziya və mifologiyada Nilin tərənnümü mühüm yer tutur. Ümumiyyətlə, misirlilərin etiqadlarına görə, ruh heykəldə yaşaya bilərdi. Öləni əzəmətli pozada təsvir edirdilər; o, həyatda kim idisə, ölümdən sora da həmin adam, yəni firon və əyani olaraq qalmalı idi.

Misirin tarixi, dini, mədəniyyəti, incəsənəti özünü bu və ya digər şəkildə Misir mifologiyasında göstərmişdir. Məsələn Günəş allahı Ra haqqında mifoloji hekayəni götürək. Hekayəni qısa məzmunu belədir: Günəş allahı – eləcə də insanların və allahların padşahı Ra qocaldıqdan sonra öyrənir ki, Nilin yuxarı hissəsində və səhrada adamlar onun əleyhinə nəsə fikirləşirlər. O zaman Ra kişi allahları Şu, Geb və Nunu, eləcə də qadın allahları Tefnut, Nut və Oko Ranın daxil olduğu allahlar şurasını çağırdı. Bu şura insanlardan gizli olaraq çağrılmışdı. Allahların məsləhəti ilə Ra Okonu Xatxor ilahəsi simasında bəşəriyyəti məhv etməyə göndərdi. İlahə işinin bir hissəsini sevinclə yerinə yetirdikdən sonra Ranın hüzuruna qayıdarkən Ra peşman olaraq hələ məhv edilməyən insanların günahından keçməyə qərar verdi. Onun əmri ilə gecə sahələrə qırmızı pivə qoydular. Səhər qaniçən ilahə yoluna davam edərkən pivəni gördü və içməyə başladı. Xatxor sərxoş oldu və adamları görə bilmədi. Hekayəni nəql edən əlavə edir ki, Xatxor bayramına məstedici içkilər hazırlanması adəti belə yaranmışdır.

Qeyd etmək lazımdır ki, Misirdə günəş allahı kultu Şumer və Akkad rituallarına nisbətən daha mühüm rol oynamışdır. Şamaş ədalət qoruyucusu olsa da, onun adı heç vaxt allahlar üçlüyünə daxil olmamışdı və o, yaradılış mifi ilə əlaqədar göstərilməmişdir. Misirdə isə Ra ənənəyə əsasən misirin birinci padşahı olmuş Atum kimi dünyanın yaradıcısı hesab olunurdu. Heliopol şəhəri Ra kultunun əsas mərkəzi olmuşdur və yəqin ki, qədim padşahlıq dövründə elə həmin şəhərdə Oziris kultu ilə günəş allahı kultunun birləşməsi baş vermişdir. Elə həmin zamandan başlayaraq fironların allah Ranın oğlu olması mərasimi keçirilmişdi. Firon Xafranın heykəlində onun başının qoruyucusu Qor – şahin Qor və Ranın identikliyini (eyniliyini) və padşah hakimiyyətinin Ra ilə əlaqəsini göstərir. Oziris– Qor mifologiyası Ra kultu ilə birlikdə fironun taxta gəlməsi və tac qoyması qaydasını müəyyən edirdi. Ölən padşah Ozirisə çevrildi və o, həm də Ra ilə birləşdi. Məlum olur ki, Ra ilə Oziris haqqında miflər tamamilə bir birinin içərisində əriyərək birləşir. Lakin qədim Misirdə «Günəş» mifologiyasının elə elementləri vardır ki, onlar Ozeris haqqında mifdən köklü surətdə fərqlənir. Misir «mifoloji konsepsiyası» elə bir konsepsiyadır ki, onun köməyi ilə misirli özü üçün insana adi görünən anlayışlarla obrazları, hadisələri, obrazlar qrupunu, yaxud bir sıra hadisələri izah etməyə cəlb edirdi. Onlara görə həmin hadisə, obraz və anlayışlar «allahlar dünyasına» mənsubdur. «Allahlar dünyası» ifadəsi mövcud olan kimi təsəvvür edilməsinə baxmayaraq, bilavasitə insan əqli və hissi ilə əldə edilə bilməyən nə varsa onu özünə daxil edirdi. Əlbəttə zəmanəmizdə hamımız üçün aydın olan predmet və hadisələri, məsələn, günəş, səma və s. qədim misirli «allahlar dünyasına» daxil edirdi. Lakin bütün bunlar «simvol» vasitəsilə ifadə edilirdi. «Simvol» insanın allahlar dünyasındakı bəzi ünsürləri, bəşəri kateqoriyalar, daha dəqiq desək məntiq və hissi qavrayış kateqoriyaları ilə vermək cəhdidir. Doğrudur, elə də olur ki, onların əksəriyyətini təbiət qanunları ilə uyğunlaşdırmaq o qədər də zəruri olmur. Hələ b.e.ə. III minillikdə Misirin müdrik adamları bu barədə özlərinə həmin məsələni aydınlaşdıraraq qeyd edirdilər ki, simvolu onun əks etdirdiyi predmetin əsli kimi qəbul etmək olmaz. Bu mənada misirli simvolu ya predmet forması, ya hərəkət, ya da söz forması qəbul edə bilərdi. Həmin dövrdə hər bir simvol mifoloji anlayış olmadığı halda, hər bir mifoloji anlayış allahlar dünyasının predmetinin simvolik inikası idi. Şübhəsiz zəka simvolun həqiqiliyini yoxlamaq imkanına malik deyildi. Mifoloji anlayış yalnız o halda həqiqidir ki, o, allahlar dünyasının hər bir hadisəsini insana aydın ola bilən kateqoriyalarla ifadə edə bilirdi və insan tərəfindən etiqad kimi qəbul olunurdu.

Qədim misirlilər bütövlükdə dünyaya miflərin prizmasından yanaşaraq göstərirdilər ki, səmanı ulduzlar və onların topluları şəklində göy ilahəsinin (nut) gərilmiş bədəni yaratmışdır. İnsanlar isə günəş Allahı Ranın göz yaşlarından törənmişlər. Onların əsaslandıqları İsida və Osiris rəvayətinə görə Osiris həm həyatı, həm də ölümü özündə birləşdirən hər şeyə qadir qüvvədir, onun ölümü Nil çayının suyunun səviyyəsinin aşağı düşməsini, onun parçalanıb suya atılmış bədən hissələri Nil çayının daşmasından sonrakı kiçik gölcüklər, bataqlıqlardır, Osirisin dirilməsi çayın yenidən daşması, yeni həyatın başlanğıcıdır.

Qədim misirlilər ruhun ölməzliyini qəbul edirdilər və göstərirdilər ki, ruh bədən tam saxlandığı təqdirdə ölmür. Ölülərin mumiyalanması adəti də, həmin fikirdən irəli gəlmişdi. Lakin qədim Misirdə «Arfist nəğməsi» adlı əsərdə dünyanın dini-mifoloji şərhinə şübhə ilə yanaşılaraq göstərilir ki, heç bir «axirət dünyası» insanlara səadət gətirə bilməz, çünki «heç kəs oradan gəlib oranın nə olduğunu, orda nələr baş verdiyini, onlara nə lazım olduğunu bizə danışmamışdır», həm də ölənlərdən heç biri hələ oradan geri qayıtmamışdır. Ona görə də necə ki, insan sağdır, öz ürəyinin arzuları ilə hərəkət etməlidir. Danışılan dövrdə Misirdə təsərrüfat həyatının, xüsusilə əkinçiliyin tələbatları ilə əlaqədar olaraq riyaziyyat, astronomiya, həndəsə, mexanika elmləri inkişaf etmişdi. Onlarda həftənin yeddi, ayın 30 gün, ilin 365 gün və 12 aydan ibarət olmasını göstərən ilk təqvim mövcud idi. Qədim Misirdə riyaziyyatın inkişafına dair çoxlu sənədlər indi də saxlanmaqdadır, mexanikanın inkişafını isə hündürlüyü 146 metr olan dünyada ən nəhəng ehram Xeops ehramı sübut edir.

B.e.ə. IV minillikdə Qədim Misir ərazisində mövcud olan qul­dar­lıq quruluşu, özünün ən yüksək inkişaf mərhələsinə çat­mışdı. Burada ilk təsərrüfat formaları, əkinçilik və heyvan­dar­­lıq­la yanaşı, inşaat incəsə­nə­ti, daş və ağac emalı, dəri aşı­lan­ması, to­xu­cu­luq sənəti, papiruslar üzərində yazı və s. yaranmağa başla­mış­dı. Qulların əməyi ilə, dünya mədə­niy­yətinin inciləri sa­yı­lan nə­­həng ehram­lar, mə­bədlər, sa­ray­lar inşa edilirdi. Belə bir isteh­sal fəaliyyəti in­sanlarda təbiət və ətraf aləm haqqında müəy­yən bi­lik­lər əldə etməyə imkan yaradırdı. Odur ki, burada bir sıra tə­bi­ət elm­ləri - mexanika, fizika, biologiya, astronomiya, kosmo­lo­gi­­ya, tə­ba­bət və s. eləcə də fəlsəfə sahəsində ilk addımlar atılır­dı. Bu dövr­də Günəş təqvimi­ və su saatı düzəldilmişdır. Nil ça­yı­nın daşıb çəkilməsinə uyğun ola­raq əhali əkin­çilikdə to­­xumun sə­pil­mə vaxtını və məhsul yığımı dövrünü mü­əy­yən edir­­di. Nil ça­yı­nın daş­­ma­­sının və çəkil­mə­si­nin səbəbini öyrənmək cəhdi Qə­dim Misir as­trono­mi­yasının yaranması və inkişafına güclü təkan ver­di. Qeyd edək ki, Nil çayı bir növ misirlilər üçün həyat de­mək idi, istər bə­dii yaradıcılıqda, istərsə də digər sahələr də, xüsusilə po­e­ziya və mifologiyada Nilin tərənnümü mü­hüm yer tutur.

Nil çayı daşan zaman Misir səmasında ən parlaq ulduz Sirus görü­nürdü. Min beş yüz il ərzində misirli astronomlar 373 Günəş və 832 Ay tutul­masını qeydə almışlar. Səmanın seyri əsasında ya­ra­nan ilk təqvimə görə bir il hər biri 30 gündən ibarət olan 12 aya bö­lü­nürdü. Hər ilin əvvəlində ona 5 müqəddəs gün də əlavə edi­lirdi. Bu da ilin 365 günə bərabər ol­ma­sını gös­tərirdi. Onlar gün­düz və gecəni 12 saata bölürdülər. Burada elm, xüsusən də dəqiq elm­lər tətbiqi xarak­ter daşıyırdı. Dünya mədəniyyətinin nadir in­ci­­lə­rindən sayı­lan və bir sıra sirləri hələ də açılmamış qalan, hər biri 2,5 tondan 54 to­na qədər ağırlığında olan, daş süxurla­rın­dan və qra­nit­dən tikil­miş məşhur Misir ehramları, piramidaları, hən­də­sə, cəbr, mexanika elmlərinin sayəsində inşa edil­mişdir. Ri­ya­ziy­­yat sa­­hə­sində təq­ribi kvadrat kök alma, oturacağı kvad­rat olan kəsik piramidanın həcminin he­sab­­lanma­sı, çev­­­rə uzun­lu­ğu­nun diametrə nisbəti və s. onların nailiyyəti idi. Təbabət sa­hə­sin­də isə Misir həkimləri meyitləri yarmaqla, insanın ana­to­mi­yasına və qan dövranına dair bir sıra məlumatlar əldə etmişlər. Buradan aydın olur ki, onlar xəs­tə­lə­rin müalicəsini ovsun­lamaqla deyil, elmi əsaslarla həyata keçir­miş­lər.

Qədim Mi­sirdə fəlsəfi fikrin meydana gəlməsi bir tərəfdən təbi­ət elmlərinin inki­şafı ilə, digər tərəfdən isə dünyaya mifoloji ba­xış ilə bağ­lı olmuşdur. Burada fəlsəfi fikirlər öz mənbəyini mif­lər­dən, əf­sa­nə­lərdən, nağıllardan, dastanlardan götürmüşdür.

Bizə gəlib çatan məşhur miflərdən biri “İsida və Osiris” haq­qın­­da əsatirdir. Osiris səhraların təcəssümü olan qardaşı Set ilə mü­­barizə aparır. Isida isə həm onların bacısı, həm də Osi­ri­sin ar­va­dı­dır. (O zaman Misirdə fironlar öz bacıları ilə evlənirdilər.) Set Osirisi al­dadıb onu öldürür və bədənini kiçik hissəciklərə doğra­yaraq ət­rafa səpələyir. Bundan xəbər tu­tan yenicə Qor adlı oğul doğmuş İsi­da ərinin bədən his­sələrini bir yerə yığır. Yeraltı səl­tə­nətlərin allah­larından biri olan Anubisin köməyi ilə Osirisə hə­yat verirlər, o dirilir və Setlə vuruşaraq ona qalib gəlir. Bu daimi mü­ba­­rizə Misirdə ilin fə­sil­lə­rini özündə əks etdirir. Belə ki, Nilin daş­ma­sı, sə­pin dövrü, yetişmə və məhsul yığımı dövrüdür. Aprel-iyun ayların­dakı qu­raq­lıq dövrü Osi­rislə Set arasında mübarizə, Nil ça­yı­nın suyunun çirklən­mə­si, ətrafda kiçik gölməçələrin və bataqlıq­la­rın yaranması Osirisin ətrafa səpələnmiş bədə­ni, diril­məsi və Set üzə­rindəki qələbəsi isə yeni daş­qın­la­rı və həyatı əks etdirir. Osiris həm də, ölümün təcəs­sümü oldu­ğundan bütün ölən­lərin ruhu onun qarşısında cavab verməlidir. O zaman tərəzinin bir gözünə ruh, digər gözünə isə haqq - ədalət qoyulur. Əgər ruh günah­sız olar­dısa o, cəhən­nəm odundan azad olur və İala dü­zən­liyinə gön­dərilirdi. İala düzənliyində heç vaxt quraqlıq olmurdu. Qədim Mi­sirdə axirət dünyasına inam mühüm yer tut­du­ğun­dan, onlar belə hesab edirdilər ki, ölümdən sonra bədənin saxlan­ması şərai­tində ruh yaşaya bilər. Mumiyalama, ölülər şəhərlərinin sa­lın­ması, daş tabut­ların, nə­həng ehramların, piramidaların yara­dıl­ması məhz bu məqsədə xidmət edirdi. Lakin miflərə dini məz­mun verilməsi, tezliklə fəlsəfi baxışla əvəz olunmağa başladı. Bu əsa­sən Qədim Misirdə yaranmış “Arfaçının mahnısı” və “Ölümün tərən­nü­mü” kimi ədəbi əsərlərdə öz əksini tapmışdır. Arfa­çının mah­nı­sında “axirət dünyası” anlayışı şübhə altına alın­maqla, əsərdə gös­tərilir ki, hələ o dünyadan heç kim qayıtmamışdır ki, onun haq­qında məlumat versin, insan yalnız öz əməllərinin sayəsində əbədi yaşaya bilər. “Ölümün tərənnümü” əsərində isə bunun ək­si­nə ola­­raq axirət dünyasının mövcudluğu haq­qında fikir irəli sürü­lür­­dü. Bütün bunlar göstərir ki, mifoloji dini dünyagörüş tədri­cən tarix səhnəsindən düşür, onu həyata, ətraf aləmə yeni fəlsəfi baxışlar əvəz etməyə başlayır.

Ədəbiyyat siyahısı

1. Fərhadoğlu M. Fəlsəfənin əsasları. Bakı, 2004
2. Hacıyev Z. Fəlsəfə.Bakı, 2001
3. İmanov H. Fəlsəfə. Bakı, 2005
4. Abışov V. Fəlsəfə. Bakı, 2005
5. Xəlilov S. Fəlsəfə və təhsil, Bakı, 2005
6. Zeynalov M. Qərb fəlsəfəsi. Bakı, 2008
7. Məmmədov Z. Şərq fəlsəfəsi, Bakı, 1998
8. Fəlsəfə. Ensiklopedik lüğəti. Bakı, 1997
9. Şükürov A. Fəlsəfə. Bakı, 2008
10. Rüstəmov Y. Fəlsəfənin əsasları.Bakı,2007
11. Ramazanov F. və başqaları. Fəlsəfə. Bakı, 2003