Qədim erməni ədəbiyyatı

• Qədim və Erkən Orta Əsrlərə aid erməni mənbələri ilk növbədə qərəzli xarakteri ilə diqqəti cəlb edir. Bu qərəzlilik həmsərhəd ölkə və xalqların — İberiya və Qafqaz Albaniyasının tarixlərinin təsviri zamanı özünü daha aydın şəkildə büruzə verir.
• Erməni müəlliflərinin verdikləri məlumatların tarixi dürüstlüyünü aydınlaşdırmaq üçün həmin müəlliflərin kim olduğunu, onların sinfi mənsubiyyətini, siyasi və ideoloji dünya görüşünü nəzərə almaq lazımdır. Əksər tarixi mənbələrin müəlliflərinin bir qayda olaraq erməni kilsə xadimləri olduğu məlumdur. Ruhanilərin mənafeyi yadelli hökmdarlara (Bizans, Sasanilər) bağlı deyildi. Ölkənin parçalandığı bir dövrdə ruhanilər erməni xalqı ilə birləşərək tez-tez xalqı işğalçılara qarşı qaldırırdılar. Ona görə də erməni ədəbiyyatı yunan və Suriya təsirlərindən tədricən xilas olaraq dini-siyasi mübarizəni daha geniş əks etdirməyə başladı.
• Bütün erməni müəllifləri, hətta əsərlərini sifarişlə yazanlar belə müəyyən mənada vətənpərvər olmuş və bütövlükdə Ermənistan tarixini yaratmağa cəhd göstərmişlər. Erməni ədəbiyyatı faktiki olaraq erməni dövlətinin olmadığı bir dövrdə yaranırdı. Erməni dövlətinin parçalandığı bir dövrdə təbii olaraq itirilmiş müstəqilliyi dirçəltməyə çalışma meyli yetişirdi. Buna görə də erməni müəllifləri vaxtilə mövcud olmuş erməni çarlığını tərifləyib göylərə qaldırmağı, erməni torpaqlarının bütövlüyünü və "Böyük Ermənistan" ideyasını təbliğ edərək əhalini mübarizliyə sövq edirdilər. Tamamilə aydındır ki, belə əsərlərdə şişirtmə və təhriflər labüddür. Bundan başqa yazılan əsərlər zaman keçdikcə təhrifə məruz qalmış, redaktə edilmiş, yeni siyasi xəttə uyğunlaşdırılmışdır. N.Adonts yazırdı: "Erməni müəlliflərinin bir çox tarixi məzmunlu əsərlərinin yarandığı dövrə uyğun gəlib-gəlməməsi haqqlı olaraq şübhə doğurur. Həmin abidələrin qədim mənşəli olduğu aydındır, lakin o da aydınca hiss olunur ki, onlara sonradan əl gəzdirilmişdir".

Ümumilikdə dövrümüzədək gəlib çatmış ən önəmli erməni mənbələri aşağıdakılardır:

• Koryun — Maştosun həyatı
• Yelişe — Vardan və erməni müharibəsi haqqında
• Favstos Buzand — Ermənistan tarixi
• Lazar Parpetsi — Ermənistan tarixi
• Moisey Xorenli — Ermənistan tarixi
• Ananiya Şiraklı – Coğrafiya (Alxarasuys)
• Məktublar kitabı (Girk Tlots)

Mənbə

• Fəridə Məmmədova, Qafqaz Albaniyasının siyasi tarixi və tarixi coğrafiyası. Bakı, 1993.